De protesten tegen de oorlog in Gaza op verschillende universiteiten in Nederland zorgen voor veel discussie over hoe ver de demonstranten en de politie mogen gaan. Voor EenVandaag Vraagt vroegen we wat jullie wilden weten over het demonstratierecht.

Hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam Jon Schilder en hoogleraar algemene rechtswetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen Jan Brouwer geven antwoord op jullie vragen.

1. Is het demonstratierecht onbeperkt?

Nee, zegt Schilder. "Aan alle grondrechten die we kennen in ons land, zijn beperkingen gebonden. Zowel de grondrechten die in de grondwet staan, als de rechten die in Europese verdragen zijn vastgelegd. Dus bij demonstratierecht is dat ook zo in onze grondwet geregeld. Stel dat het demonstratierecht wél onbeperkt zou zijn, dan zou het nogal een chaos worden in onze maatschappij."

In ons land mag demonstratievrijheid om een paar redenen beperkt worden, vervolgt Schilder. "Zo hebben burgemeesters de bevoegdheid om een einde te maken aan een demonstratie, maar ze mogen niet zelf willekeurige redenen verzinnen om dat te doen."

Schilder: "Om een einde te kunnen maken aan een demonstratie moet één van drie voorwaarden worden geschonden: het voorkomen van wanordelijkheden, belang van het verkeer en bescherming van de gezondheid. Op grond van deze specifieke criteria mag de burgemeester demonstraties beperken."

2. Mogen mensen overal demonstreren?

Het uitgangspunt is dat demonstranten mogen demonstreren waar ze willen, zegt Schilder. "Maar dan is het vervolgens aan de burgemeester om te beoordelen: is het wel verantwoord? Hoe zit het met andere belangen, zoals de doorstroom van verkeer, de veiligheid van mensen? Als een demonstratie van tevoren is aangemeld, gaat dit allemaal in overleg met de organisatie die het protest heeft aangemeld."

Brouwer: "Over het algemeen vinden demonstraties op openbare plekken plaats. Dat het nu op universiteiten gebeurt, is tamelijk uniek. Als je daar demonstreert, heb je met twee autoriteiten te maken. Namelijk met de burgemeester en het college van bestuur."

"Het college van bestuur moet vooraf toestemming verlenen. Dat gebeurt nu impliciet in een demonstatieprotocol. Daarin staan voorwaarden en eisen waaraan de student-demonstranten zijn gebonden. Zo gauw demonstranten zich niet aan
deze regels houden, dan kan het college de burgemeester vragen om gebouwen of de erven te ontruimen", zegt Brouwer.

Bron: EenVandaag/Eigen foto

3. Kunnen demonstranten strafrechtelijk vervolgd worden voor de schade die ze aanrichten?

Ja, dat is mogelijk, zegt Schilder. "Dat heet zaakbeschadiging en is een strafbaar feit. Maar er is ook een andere regeling, de zogenaamde groepsaansprakelijkheid. Als mensen in een groep geweld plegen of schade aanrichten, dan kan een individuele deelnemer van zo'n groep vanuit het privaatrecht aansprakelijk worden gehouden voor de gehele schade."

Brouwer voegt toe: "Maar dat kan alleen als de identiteit van een individuele demonstrant is achterhaald én er sprake is van een 'hecht collectief'."

"In het geval van de schade die bij de Universiteit van Amsterdam is aangericht tijdens de protesten tegen de oorlog in Gaza, zou het theoretisch dus kunnen, dat er één persoon meer dan 1 miljoen euro terug moet betalen indien zijn of haar identiteit bekend is", zegt Brouwer. "Die persoon kan vervolgens andere betogers aanspreken om mee te betalen. Dat lijkt me een flinke opgave."

Het is een regeling die in de jaren 70 werd gemaakt bij de krakersrellen, vervolgt Schilder. "In die tijd was het nog zo dat je echt moest bewijzen welke schade iemand had veroorzaakt. Maar omdat veel mensen toen gemaskerd waren, kon je niet zien wie precies wat gedaan had."

4. Zijn er regels voor het gebruik van gezichtsbedekkende kleding tijdens demonstraties?

Er zijn voorschriften die dat verbieden, zegt Schilder. "Bij een demonstratie op een openbare plek kan de burgemeester standaardvoorschriften opleggen. Een criterium kan zijn dat betogers geen gezichtsbedekking mogen dragen."

Brouwer: "Daarnaast hebben we de Wet 'gedeeltelijk verbod gezichtsbedekkende kleding' die het verbiedt om gezichtsbedekkende kleding te dragen op onderwijsinstellingen en in openbare gebouwen. Dus de betogers op universiteiten die hun gezicht bedekken, kunnen hiervoor dus strafrechtelijk worden vervolgd. Daar staat een geldboete op. Die bedragen kunnen oplopen tot maximaal 515 euro."

De wet openbare manifestaties maakt een onderscheid tussen openbare en niet-openbare plekken, zegt Schilder. "Die wet omvat ook verdere regels, waaronder de criteria op grond waarvan een burgemeester een demonstratie mag verbieden."

5. Wanneer wordt besloten om de Mobiele Eenheid in te schakelen?

Dat is afhankelijk van de burgemeester, vertelt Schilder. "Als die een einde wil maken aan een demonstratie - bijvoorbeeld vanwege ernstige wanordelijkheden - dan kan die zijn of haar besluit kracht bijzetten door bijvoorbeeld de Mobiele Eenheid (ME) in te schakelen."

Op moment dat de betoging is ontbonden, dan is het demonstratierecht niet meer van toepassing, vervolgt Schilder. "Het is dan geen legale betoging meer, maar een soort samenscholing. In dat geval mag de burgemeester alle bevoegdheden die hij heeft, inzetten om orde te handhaven."

Israël voert de militaire strijd tegen Hamas op en wil delen van de Gazastrook bezetten, zegt premier Benjamin Netanyahu. Maar experts vragen zich af wat het plan is: "Gaza veroveren is niet zo moeilijk, het gebied daarna behouden is veel ingewikkelder."

Premier Netanyahu kondigde vandaag een intensieve militaire operatie aan met als doel om Hamas te verslaan. Volgens hem zal Israël Gaza niet binnenvallen om zich vervolgens weer terug te trekken: "De bedoeling is het tegenovergestelde daarvan."

'Dagen tot paar weken'

Het Israëlische leger heeft inmiddels tienduizenden reservisten opgeroepen voor het aanstaande offensief in Gaza. Een bezetting van de Gazastrook zou dan ook snel een feit kunnen zijn, denkt oud-commandant der landstrijdkrachten Mart de Kruijf. "Ik denk ook dat het Israël gaat lukken."

Hij verwacht dat Israël de Gazastrook 'binnen een paar dagen of een paar weken' kan veroveren. "Dan heb je heel Gaza wel onder controle. Het probleem is dan alleen: er wonen wel 2,2 miljoen mensen, hoe krijg je die onder controle?", zegt De Kruif. "Land bezetten is iets anders dan land ook daadwerkelijk bezet houden."

Situatie van voor 2005

Een nieuw militair offensief zou goed het einde kunnen betekenen van een Palestijns Gaza, denkt Midden-Oosten-deskundige Peter Malcontent: "Je mag concluderen uit de woorden van politici in het Israëlische veiligheidskabinet dat er een herbezetting komt."

Daarmee zouden we teruggaan naar de situatie van voor 2005, toen Israël tientallen jaren ook de hele Gazastrook in handen had, vertelt hij. "En dus zullen er straks ook nieuwe nederzettingen gebouwd gaan worden voor Israëlische Joden in Gaza."

'Terecht op een kluitje'

Netanyahu liet in zijn aankondiging van het nieuwe militaire offensief weten dat de inwoners van Gaza zullen worden 'verplaatst'. Voor hun eigen bescherming, voegde de Israëlische premier daaraan toe. Malcontent verwacht dat de Palestijnen zullen worden verdreven naar het zuiden. "Die komen daar dan terecht op een kluitje."

Een aantal ministers in het kabinet van Netanyahu zijn volgens de Midden-Oosten-expert extreem nationalistisch. "Die hebben deze plannen al veel langer", weet hij. "Eigenlijk kon je op je vingers natellen dat dit zou gaan gebeuren."

Al weken geen hulp

Het Israëlische leger heeft op dit moment al zo'n 70 procent van de Gazastrook onder controle. Volgens persbureau AP zou een totale verovering betekenen dat honderdduizenden Palestijnen hun verblijfplaats kwijtraken.

Daar komt bij dat de mensen in Gaza al weken zonder voedsel, schoon water, medicijnen en medische hulp zitten. Israël houdt de grenzen met Gaza sinds 2 maart dicht voor humanitaire hulp. Internationale hulporganisaties waarschuwden vorige week dat de laatste voorraden inmiddels zijn uitgedeeld.

'Moet proportioneel zijn'

De Kruif zet dan ook vraagtekens bij een nog verdere uitbreiding van het bezette gebied. "Ik heb beelden gezien van 7 oktober, die zijn vreselijk", zegt hij over de aanslag van Hamas op Israël. "Maar is dat nou een reden om 2,2 miljoen mensen op een heel klein stukje grond te gaan concentreren?"

De maatregelen die Israël neemt in reactie op de aanslag van 7 oktober 2023 moeten wel proportioneel zijn, zegt hij. "Dus die moeten in verhouding zijn met het gevaar dat er uitgaat van de extremisten van Hamas."

Ander soort oorlog

Een volledige bezetting van de Gazastrook leidt uiteindelijk tot een ander soort oorlog met Hamas, legt de oud-commandant uit. "Wij noemen dat een asymmetrische of een irreguliere oorlog." Dat betekent volgens hem dat er straks bijvoorbeeld meer aanslagen zullen worden gepleegd.

De bestrijding hiervan en het handhaven van de status quo is een kwestie van een lange adem die veel inspanning kost, benadrukt De Kruif. "En als er één ding is wat Israel niet heeft, dan zijn het de vele militairen die daarvoor nodig zijn."

Terughalen van gijzelaars

Los van de strijd met Hamas is bovendien de grote vraag of het andere doel van Netanyahu wel bereikt kan worden: het terughalen van de Israëlische gijzelaars in Gaza. "Bij een totale bezetting is de kans juist groter dat de gijzelaars dood gaan", zegt Malcontent. "Een intensivering van de strijd in Gaza heeft dus gevolgen."

Toch is de verwachting van beide deskundigen dat Israël doorzet. "Ze hebben ook het militaire vermogen", vertelt De Kruijf. "Hamas is relatief verzwakt. Maar vooral heeft Israël - waarschijnlijk - de steun van de president van de Verenigde Staten om dit te kunnen doen."

Internationale steun

Tegelijkertijd denkt de oud-commandant dat internationaal de steun voor Israël sterk zal afnemen bij een nieuw offensief in Gaza. "Israël zou zich dat meer moeten afvragen", zegt hij.

Wat is zo'n kortetermijnsucces om een bufferstrook te creëren je waard als je op lange termijn steun verliest in heel de wereld", legt De Kruif uit. "Terwijl je die steun hard nodig kan hebben. Want de echte vijand van Israël is Iran en die wordt gesteund door Rusland. Dus het conflict is nog lang niet ten einde."