Twee bestuurders van de Coöperatie Laatste Wil, die in 2017 'middel X' ontdekte en daarmee mensen een 'zachte dood' binnen handbereik wilde geven, staan komende week voor de rechter. Vormen zij een criminele organisatie? Dat is de grote vraag in de zaak.

Het gaat om bestuurders Petra de Jong en Jos van Wijk.

Nog vijf anderen voor de rechter

De Jong was tot 2015 directeur van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE). Daarna sloot ze zich aan bij de Coöperatie Laatste Wil (CLW), waar Van Wijk voorzitter was.

Beiden worden nu verdacht van het in stand houden van een criminele organisatie, met als oogmerk 'hulp bij zelfdoding'. Naast De Jong en Van Wijk moeten nog vijf anderen voor de rechter verschijnen. Hen wordt hulp bij zelfdoding ten laste gelegd.

Middel verstrekken via kluisjes

De CLW begon met het idee een dodelijk middel te verstrekken aan mensen die dat wilden, via een systeem van kluisjes die alleen door bij de CLW aangesloten leden geopend konden worden.

Dat bleek al snel niet haalbaar, omdat dit waarschijnlijk zou neerkomen op strafbare hulp bij zelfdoding.

Alex S. aangehouden

Daarna richtte de CLW zich op het verstrekken van informatie, dus: mensen wijzen op bestaande boeken over een zelfgeorganiseerde 'zachte dood'. En tijdens huiskamerbijeenkomsten met elkaar praten over levenseinde-wensen. Maar ook dat ging te ver.

In 2021 werd Alex S. aangehouden. Hij had tijdens of rondom die bijeenkomsten het dodelijke 'middel X' verstrekt aan mensen die dat wilden. S. werd veroordeeld tot 2 jaar gevangenisstraf vanwege hulp bij zelfdoding.

Dodelijk middel door de yoghurt

Onder hulp bij zelfdoding valt onder meer het aanreiken van dodelijke middelen. Dat deed bijvoorbeeld Albert Heringa voor zijn hoogbejaarde stiefmoeder die niet meer wilde leven.

Hij reikte haar dodelijke middelen aan en roerde die door de yoghurt. Dat deed hij op uitdrukkelijk verzoek van zijn stiefmoeder. Het werd een testcase voor de strafbaarstelling van hulp bij zelfdoding.

Inderdaad strafbaar

De Hoge Raad bepaalde in 2019 in de zaak-Heringa dat de hulp bij zelfdoding die hij verleende inderdaad strafbaar is en dat alleen artsen dat mogen doen onder strikte voorwaarden.

Heringa werd veroordeeld tot 6 maanden voorwaardelijke gevangenisstraf.

Weg met 'betutteling'

Intussen is er al sinds 2010 een roep om meer zelfbeschikking. Actiegroepen als Uit Vrije Wil, maar ook de NVVE en CLW pleiten ervoor dat mensen die vinden dat hun leven voltooid is, hulp bij zelfdoding moeten kunnen krijgen.

Een arts hoeft daar wat de actiegroepen betreft geen oordeel over te geven. Ze willen, zoals ze dat zelf omschrijven, af van 'betutteling' en streven naar 'eigen regie'.

Steun, maar wel risico's

Het idee van zelfbeschikking vindt veel steun in de samenleving, maar de andere kant ervan is dat het toestaan van hulp bij zelfdoding door een niet-arts risico's meebrengt.

Hoe voorkom je dat kwetsbare jongeren en ouderen overlijden bij wie de stervenswens op en neer gaat? Of mensen die wellicht nog geholpen hadden kunnen worden? En hoe weet je zeker dat iemand wilsbekwaam is en vrijwillig handelt als er geen arts meekijkt?

Ook andere landen worstelen

Hoogleraar strafrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam Paul Mevis ziet dat er ook in andere landen mee geworsteld wordt. "In Duitsland en Oostenrijk is de strafbaarstelling van hulp bij zelfdoding opgeheven. Daar zoeken ze nu naar wetgeving met waarborgen om kwetsbare mensen te beschermen", vertelt hij.

"In Duitsland is er nog geen wetgeving tot stand gekomen. De Oostenrijkse wetgeving is beperkt tot mensen die ernstig lijden aan een ziekte. Dat zijn gevallen die bij ons onder de euthanasiewet vallen."

Criminele organisatie

De twee bestuursleden van de CLW staan nu voor de rechter vanwege het in stand houden van een criminele organisatie met als oogmerk 'hulp bij zelfdoding'. Dat is een opmerkelijke stap.

Mevis: 'Het Openbaar Ministerie zet artikel 140 in: deelname aan een criminele organisatie. Dat betekent dat het OM zegt: De Jong en Van Wijk vormen een organisatie met als oogmerk: hulp bij zelfdoding.'

'Het moet wel gebeurd zijn'

Juridisch is dat ingewikkeld, vertelt hij. "Hulp bij zelfdoding is weliswaar strafbaar, maar dan moet het wel gebeurd zijn. Er moet zelfdoding hebben plaatsgevonden."

"Of je een criminele organisatie met als oogmerk 'hulp bij zelfdoding' in die zin kunt vervolgen is best lastig", legt hij uit. "Mogelijk doelt het OM met de beschuldiging op zaken waarin inderdaad de zelfdoding is gevolgd."

Rol van mensen die geen arts zijn

Volgens Mevis draait het in dit proces ook om de vraag in hoeverre mensen die geen arts zijn op eigen verantwoording hulp bij zelfdoding mogen bieden.

"De Nederlandse wetgeving gaat er vanuit dat dit buiten de Euthanasiewet niet mogelijk is. Dat is zo, juist omdat die wet waarborgen bevat voor zorgvuldige beslissing en uitvoering. En, wel zo belangrijk, een meldplicht voor de arts, waardoor elke levensbeëindiging door een arts inzichtelijk en achteraf toetsbaar wordt."

Een derde van 55-plussers vindt hun woning te groot voor wat ze nodig hebben. Veel van hen willen wel ruimte maken voor jonge huizenzoekers, maar doorstromen blijkt lastig: 30 procent zoekt al ruim 2 jaar naar een geschikte woning.

Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag onder bijna 30.000 leden van het Opiniepanel. Onder alle ondervraagde 55-plussers zoekt 15 procent op dit moment naar een toekomstbestendige woning, en wil nog eens 27 procent dat op termijn gaan doen. Onder de 55-plussers die op dit moment te groot wonen, is dat aandeel nog groter.

'Gezinnen kunnen ruimte beter gebruiken'

Een derde (33 procent) van alle 55-plussers in het onderzoek laat weten op dit moment meer woonruimte in gebruik te hebben dan nodig. Voor de meesten van hen gaat dat om een woning van 100 vierkante meter of groter. Sommigen willen graag naar een woning met minder trappen, minder tijd kwijt zijn aan de schoonmaak, of ruimte bieden aan jonge huizenzoekers.

"Ik ben alleenstaand in een eengezinswoning, het onderhoud wordt me een beetje te veel", vertelt een gepensioneerde deelnemer. "Er zijn gezinnen die de ruimte veel beter kunnen gebruiken."

Jongeren komen ruimte tekort

Die opvatting kunnen veel jongeren beamen. Waar 55-plussers vaker woonoppervlakte over hebben, moet een vijfde (21 procent) van 18- tot en met 34-jarigen het doen met een woning die te klein is voor hun situatie. Van hen woont 40 procent momenteel in een woning van minder dan 50 vierkante meter.

"We willen eigenlijk kinderen, maar stellen dat al jaren uit omdat we geen geschikte woning kunnen vinden", laat een jongere in zo'n woning weten. "Ik ben bang dat het voor ons al te laat is tegen de tijd dat de woningmarkt weer hersteld is."

Zoektocht naar woning

Een flinke groep van 55-plussers met een te grote woning is best bereid om plaats te maken voor woningzoekende jongeren en daarbij ruimte in te leveren.

Een derde van hen (34 procent) is op dit moment al op zoek naar een woning die beter geschikt is om op latere leeftijd in te wonen. Nog eens 40 procent zou dat op termijn willen.

Minder woning, hogere huur

Toch is het voor een ruime meerderheid (85 procent) van de 55-plussers die nu op zoek zijn, lastig om iets te vinden. 30 procent geeft aan al minstens 2 jaar bezig te zijn met het vinden van de juiste woning. Zij zien weinig geschikte opties en lange wachttijden in de sociale huur, maar zouden er vaak ook financieel flink op achteruit gaan.

"Ik wil graag kleiner wonen, maar kan alleen een appartement krijgen van 1.500 euro", laat iemand weten. "Dan zou ik een tuin én ruimte inleveren voor ruim 500 euro per maand meer."

Niet iedereen wil verhuizen

Bovendien zou ongeveer een vijfde (21 procent) van 55-plussers ondanks een te grote woning helemaal niet willen verhuizen. Voor sommigen is hun woning al voldoende geschikt om ook later nog te kunnen wonen.

Anderen hebben daarvoor aanpassingen laten doen, zoals het plaatsen van een traplift of het bouwen van een badkamer op de begane verdieping om langer in hun huis te kunnen blijven.

Gehecht aan woning

Daarnaast spelen er, ook onder ouderen die hun huidige woning eigenlijk te groot vinden, sentimentele redenen mee om niet weg te willen.

Bijvoorbeeld omdat ze gehecht zijn aan hun huis of niet weg willen uit hun sociale omgeving. "Een fijne buurt en een riant huis, daar kan geen appartement tegenop", besluit een deelnemer.

Afgelopen zomer was er veel aandacht voor de situatie van de 12-jarige Mikael. Hij is in Nederland geboren maar wordt uitgezet naar Armenië, waar zijn ouders vandaan komen. Wat voor opties heeft hij nog om toch te blijven? "Einde van de rit in Nederland."