Huisstof in Nederlandse boerderijen bevat grote aantallen bestrijdingsmiddelen. Dat blijkt uit nieuw Europees onderzoek, dat door EenVandaag is ingezien. Onderzoekers maken zich zorgen over de mogelijke gevolgen voor de gezondheid. 

Ook in bloed, urine en poep van boeren en ook in hun omgeving zijn residuen van middelen aanwezig. Zowel in huis als in de bodem, gewassen, de lucht en het water zijn de gifstoffen gevonden.

Verboden stoffen gevonden

In totaal zijn bij onderzoek in Nederland 170 verschillende middelen aangetroffen. Het onkruidbestrijdingsmiddel glyfosaat is het meest en in de grootste hoeveelheden gevonden.

"We zijn omringd door een wolk van residuen van pesticiden", vat de Wageningse hoogleraar bodemkunde Violette Geissen de belangrijkste uitkomst van het onderzoek samen. "We inhaleren ze en we eten ze. Wat dat doet voor onze gezondheid en het ecosysteem is onduidelijk." Een deel van de middelen is al lang geleden verboden, maar hun residuen worden nog steeds gevonden.

Hoge concentraties in huisstof

In bijna alle onderzochte onderdelen zitten mengels van bestrijdingsmiddelen. Waar de gevonden hoeveelheden en het gemiddeld aantal stoffen veelal nog klein zijn, springt huisstof er uit. Alleen al in het stof dat uit de stofzuigers bij de boeren thuis is gehaald zijn 144 middelen gevonden en zijn de concentraties volgens de onderzoekers in sommige gevallen 'hoog'.

Paula Harkes, co-coördinator van het onderzoek van de Wageningen University & Research (WUR), noemt dat ook de meest interessante uitkomst. "Dit hadden we niet verwacht."

Verschillende routes

Volgens haar 'zijn er verschillende routes waardoor chemicaliën het huis in kunnen komen'. Het kan zijn dat de boeren het mee naar binnen nemen met hun werkkleding, maar de stoffen kunnen ook afkomstig zijn van een bosje bloemen dat je op tafel hebt staan of gewoon van normale kleding.

Bij de biologische boeren die mee hebben gedaan, is het aantal gevonden middelen bijna gelijk, maar is een 10 keer lagere concentratie aangetroffen in het huisstof dan bij niet-biologische boeren.

Ook stof bij consumenten vervuild

Waarom juist de bestrijdingsmiddelen zo goed in stof gedijen, komt vermoedelijk omdat het stof vaak in een droge en donkere omgeving voorkomt. De afbraak van de resten van pesticiden gaat daardoor langzamer. "Het is dus een soort van herinnering van wat er allemaal ooit in de omgeving is toegepast", legt onderzoeker Harkes uit.

Dat niet alleen het stof bij boeren, maar ook bij consumenten aanzienlijke hoeveelheden pesticiden bevat, blijkt volgens haar collega Violette Geissen uit onderzoek in Frankrijk en Denemarken. In Nederland is dat om financiële redenen niet onderzocht.

Boeren in Groningen en Friesland

In de zomer van 2021 hebben de onderzoekers de monsters genomen. Dat gebeurde bij 24 Groningse en Friese boeren, 23 buren van de boeren en 24 inwoners van de stad Groningen.

Bij de deelnemende boerenbedrijven gaat het om 9 gangbare bedrijven die bestrijdingsmiddelen gebruiken, en 7 biologische bedrijven.

Vervolgonderzoeken

De uitkomsten die nu bekend worden, maken onderdeel uit van de eerste fase van het onderzoek. Nu bekend is welke stoffen veel voorkomen, zal het vervolgonderzoek zich richten op wat de combinaties van verschillende stoffen voor effect hebben bij mensen en het ecosysteem.

Dat gebeurt door de komende anderhalf jaar onder meer toxicologische testen uit te voeren bij wormen, ratten en muizen. Daarnaast wordt ook op celniveau getest. Bovendien wordt er gekeken naar de gevolgen voor micro-organismen in de bodem en het water.

'Tijd voor goede risico-inschatting'

Van de diverse bestrijdingsmiddelen die onder meer in het huisstof zijn gevonden, is bekend dat ze (mogelijk) kankerverwekkend zijn, een effect kunnen hebben op de vruchtbaarheid of het ongeboren kind, dan wel de hormoonhuishouding kunnen verstoren.

Ook voor insecten, vissen en onder meer regenwormen is bekend dat de stoffen die in het milieu gevonden zijn gevaarlijk kunnen zijn. "Ik ben bezorgd en ik denk dat tijd is om een goede risico-inschatting van deze substanties te kunnen maken", zegt hoogleraar Geissen.

Ook kleine hoeveelheden al giftig

Dergelijk grootschalig onderzoek is nog nauwelijks gedaan. Op de vragen of, hoe groot en bij welke concentraties er daadwerkelijk risico's zijn voor de gezondheid van mensen en milieu, hopen de onderzoekers over anderhalf jaar antwoord te kunnen via laboratorium-onderzoek.

De stoffen zitten onder de waarde die je dagelijks mag binnenkrijgen, maar ook zeer kleine hoeveelheden kunnen volgens Geissen giftig zijn.

Optelsom van stoffen

Daarbij kan de optelsom van stoffen een rol spelen. Er bestaan nog geen richtlijnen over hoeveel stoffen je dagelijks mag binnenkrijgen. Ook bestaan er geen maximale waarden voor bodem, stof of lucht.

Fase 2 van het onderzoek is hierop gericht. Harkes zegt in dat kader over huisstof: "Je zou het in kunnen ademen, maar hoeveel adem je dan in? Dat is dan de vraag, want er is een verschil tussen een gevaar en een risico."

Er is al één Nederlander aan overleden en twee andere zijn erdoor in het ziekenhuis beland: namaak oxycodon-pillen. Vaak worden ze online gekocht, zonder recept. "Je weet niet wat je koopt."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."