Immuuntherapie: Doorbraak in de strijd tegen kanker

De behandeling van kanker is ingrijpend veranderd de afgelopen jaren. De kans op genezing is voor sommige kankersoorten spectaculair verbeterd. En dat is heel goed nieuws, zeker gezien het feit dat 1 op de 3 mensen ooit in het leven kanker krijgt. Kunnen we van kanker een behandelbare, betaalbare, chronische ziekte maken in plaats van een potentieel doodvonnis?

Al decennia lang wordt kanker op drie manieren behandeld, vaak in combinatie met elkaar: door te opereren, door chemokuur toe te dienen en door te bestralen. Recent is er nog een vierde poot bijgekomen: immuuntherapie. Hierbij worden eigen afweercellen uit het lichaam gehaald en omgevormd door krachtige miniwapens die  tot nu toe onverslaanbare kankercellen kunnen doden.

Werking immuuntherapie

Immuuntherapie zorgt ervoor dat het eigen afweersysteem kankercellen beter kan vernietigen. “Hiermee behandelen we niet de kanker, maar het immuunsysteem”, verklaart John Haanen, internist-oncoloog van het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis. “We zetten het immuunsysteem aan om zelf iets tegen de kanker te doen. Dus dat is echt anders dan andere behandelingen tegen kanker.”

Deze nieuwe therapievorm staat volop in de belangstelling en de ontwikkelingen gaan snel. Immuuntherapie is eigenlijk een verzamelnaam voor verschillende behandelingen die ons afweersysteem in staat moeten stellen kankercellen veel beter te bestrijden – zoals afweercellen dat ook doen bij bacteriën.

Activeren afweersysteem

Met immuuntherapie wordt het afweersysteem dus bewerkt en versterkt. De behandeling richt zich dus niet op de tumor, zoals bij een operatie, het geven van geneesmiddelen - bijvoorbeeld chemotherapie - of bestraling, maar op het activeren van het eigen afweersysteem.

De behandeling loopt al voor verschillende vormen van kanker zoals melanoom (huidkanker), longkanker, nierkanker, blaaskanker. “Voor deze vormen is de behandeling al effectief gebleken”, aldus Haanen.

Positieve effecten in behandelingsproces

In het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in Amsterdam loopt op dit moment een immunotherapie trial bij patiënten met dikke darm kanker. “Het nieuwe is dat de immuuntherapie al heel vroeg in het traject wordt gegeven, nog vóór de operatie. Dit heet met een moeilijke term een neoadjuvante behandeling. We geven de patiënten in de weken voor de operatie immuuntherapie.” En met succes. “Tijdens de operatie zien we dat immuuntherapie voor bepaalde vormen van dikke darm kanker positieve effecten heeft op de verdere behandeling.”

Toen hij werd opgeroepen voor het bevolkingsonderzoek voor darmkanker wilde de 64-jarige Arjan Tensen in eerste instantie helemaal niet meedoen. “Maar toen ik van een aantal gevallen in mijn omgeving hoorde, veranderde ik van mening. En toen bleek het daadwerkelijk foute boel te zijn.”

De dikke darm kanker van Arjan Tensen is helemaal verdwenen

Arjan Lensen had dikke darm kanker in een vroeg stadium. Daarom kon hij meedoen aan de experimentele neoadjuvante immuuntherapie. Het traject is net afgerond en bij Arjan Tensen heeft de behandeling goed gewerkt. De dikke darm kanker is helemaal verdwenen. Hij is zelfs weer aan het werk en kan weer volop plannen voor de toekomst smeden. 

Standaardbehandeling en klinische trials

In het Antoni van Leeuwenhoek wordt onderzoek gedaan naar nieuwe vormen van immuuntherapie en worden bestaande vormen verder verbeterd. Een aantal immuuntherapieën zijn inmiddels standaardbehandelingen. Dat betekent dat ze officieel zijn geregistreerd als behandeling van bepaalde soorten kanker. Andere behandelingsvormen en toepassingen zijn nog volop in ontwikkeling binnen zogeheten klinische trial.  

Waarom is immuuntherapie een belangrijke stap vooruit?

Oorspronkelijk werd immuuntherapie alleen gegeven als de kanker niet meer genezen kon worden. Maar bij een deel van de patiënten werden de kankercellen onverwachts geheel vernietigd en bleef de kanker vaak ook langdurig weg. Immuuntherapie wordt daarom nu gezien als een volwaardige behandeling waar een patiënt echt mee kan genezen.

Soms wordt immuuntherapie ook gegeven als een aanvullende behandeling, bijvoorbeeld na een operatie of bestraling om eventueel achtergebleven kankercellen te vernietigen. Of om eventuele zeer kleine, onzichtbare uitzaaiingen buiten het operatie- of bestralingsgebied te vernietigen. Dit laatste is nog experimenteel.

Vormen van Immuuntherapie

Checkpoint remmers: Bij deze vorm van immuuntherapie gaan de zogeheten checkpoint remmers op specifieke schakelaars zitten, op de afweercellen of op de kankercellen. Hierdoor kunnen de afweercellen niet meer om de tuin worden geleidt door de kankercellen en zijn ze makkelijker te herkennen. De afweercellen kunnen de kankercellen nu veel beter aanvallen en vernietigen.

Behandeling met checkpoint remmers die de afweerreactie versterken wordt al veel gegeven. In grote onderzoeken is aangetoond dat patiënten met melanoom, niercelkanker, longkanker of blaaskanker baat kunnen hebben bij een behandeling met de checkpoint remmers.

Vaccins: Vaccins bestaan er in verschillende vormen, bijvoorbeeld gemaakt van gedode kankercellen of stukjes DNA. Deze vaccins worden gegeven om te zorgen dat er een afweerreactie ontstaat tegen de kankercellen. Na de vaccinatie kunnen geactiveerde afweercellen de kankercellen aanvallen.

Onder deze behandeling valt ook de zogenoemde dendritische cel vaccinatie. Hierbij worden voorlopers van de dendritische cellen uit het bloed gehaald. Vervolgens worden de dendritische cellen in het lab “getraind” om te zorgen dat ze de afweercellen tegen de kanker kunnen activeren. Daarna worden deze getrainde dendritische cellen aan de patiënt teruggegeven. Ze werken dan als een vaccin tegen kanker en kunnen de juiste afweercellen activeren zodat kankercellen kunnen worden vernietigd. Behandeling met vaccins vindt momenteel nog plaats binnen klinische trials.

TIL Therapie: Bij TIL-therapie worden grote aantallen eigen afweercellen teruggegeven aan de patiënt. Deze afweercellen zijn afkomstig uit een stukje tumor van de patiënt. In het laboratorium vermeerderen zich deze cellen tot uiteindelijk miljarden afweercellen. Vervolgens krijgt de patiënt een korte voorbehandeling met chemotherapie om het lichaam voor te bereiden op de grote hoeveelheid afweercellen die gegeven gaan worden. Daarna worden de afweercellen via een infuus teruggegeven aan de patiënt. De opgegroeide afweercellen kunnen in veel gevallen vervolgens de kankercellen herkennen, en dus vernietigen. 

TIL-therapie wordt op het moment alleen nog gegeven als een experimentele therapie, in een klinische trial. Het wordt met name toegepast bij patiënten met uitgezaaid melanoom maar is ook in ontwikkeling voor andere vormen van kanker.

T-cel receptor (TCR) gentherapie en CAR T celtherapie: Ook bij deze immuuntherapieën worden eigen afweercellen van de patiënt bewerkt en daarna teruggegeven. De afweercellen worden uit het bloed gehaald en vervolgens in het laboratorium bewerkt door een gen in te brengen dat ze gaat helpen om kankercellen te herkennen. Na deze genetische bewerking worden de afweercellen vermeerderd tot grote aantallen.

De patiënt krijgt ook bij deze therapie een korte behandeling met chemotherapie om het lichaam voor te bereiden op de miljarden afweercellen die worden teruggeven. De afweercellen kunnen dankzij de bewerking iets wat ze daarvoor niet konden: de kankercellen herkennen, en vaak ook vernietigen. 

T-cel receptor (TCR) gentherapie en CAR T celtherapie wordt op het moment alleen nog gegeven als een experimentele therapie in klinische trials. Het wordt bijvoorbeeld toegepast bij patiënten met uitgezaaid melanoom of leukemie. Er zijn bemoedigende resultaten gezien en er wordt verder onderzoek gedaan naar deze behandeling.