Staatssecretaris Ingrid Coenradie van Justitie en Veiligheid wil gevangenen met een celstraf van maximaal 1 jaar 2 weken eerder vrijlaten vanwege het tekort aan cellen. Hoe heeft het zover kunnen komen? "Sinds 2013 best veel gevangenissen gesloten."

Het gevangeniswezen verkeert in 'code zwart': er is een groot tekort aan zowel cellen als bewaarders. Daardoor wachten duizenden veroordeelden, de zogenoemde zelfmelders, buiten de cel op een plek om hun straf uit te zitten. Daarnaast worden sommige gedetineerden al enkele dagen eerder vrijgelaten. Een voorstel om deze termijn te verlengen naar maximaal 2 weken stuit op weerstand.

Meerdere personen in één cel

Coalitiepartijen PVV, VVD en BBB keerden zich vandaag in een debat tegen het plan van de eigen staatssecretaris Coenradie (PVV) om gevangenen vanwege een nijpend cellentekort vervroegd vrij te laten. Volgens PVV-Kamerlid Emiel van Dijk kunnen er meer personen op een cel om het probleem op te lossen. "Celstraffen worden niet voor niets opgelegd en moeten dan ook volledig ten uitvoer worden gebracht. Laten we niet doen alsof er geen andere mogelijkheden zijn dan het vervroegd vrijlaten van veroordeelde criminelen."

Als het aan Van Dijk ligt worden er dus meerdere personen op een cel geplaatst. "Het gaat om 6.700 privécellen die als meerpersoonscel kunnen worden ingezet, dat volledig binnen alle regelgeving Europees en nationaal kan worden bereikt."

Zware criminaliteit

Dat er nu een cellentekort is was volgens hoogleraar Criminologie en Vergelijkende Penologie Miranda Boone in zekere zin voorspelbaar. "De instanties richten zich al sinds 2016 op zwaardere vormen van criminaliteit: ondermijnende criminaliteit en georganiseerde drugscriminaliteit. En dan kan je op een gegeven moment voorspellen dat dat er ook toe leidt dat er meer druk op de gevangenis komt."

Ze legt uit: "Het zijn vooral die zware straffen die ook druk op de gevangeniscapaciteit brengen. Tegelijkertijd hebben we sinds 2013 best veel gevangenissen gesloten."

Alternatieven voor een gevangenisstraf

Een rechter legt een straf op maar de persoon die de straf moet uitzitten, zit 2 weken korter volgens het plan van Coenradie. Boone vindt dat er met het plan afbreuk wordt gedaan aan het oordeel van de rechter. Zij zou liever zien dat er in plaats van een gevangenisstraf, vaker gekeken kan worden naar alternatieven om de vrijheid van een gedetineerde te beperken.

Als voorbeeld noemt ze een enkelband of intensieve toezicht bij reclassering. "Daar is ook heel veelvuldig gebruik van gemaakt in de jaren 90 toen we eigenlijk nog veel meer druk op de gevangeniscapaciteit hadden in Nederland", zegt Boone.

Risico voor veiligheid

Het 2 weken eerder vrijlaten van gevangenen zou ten koste gaan van de veiligheid, zo zegt Geert Wilders op reactie van de plannen van Coenradie.

Boone is het daar niet mee eens: "Voor de korte termijn zou je kunnen zeggen dat ze meer mogelijkheden hebben om strafbare feiten te plegen. Tegelijkertijd weten we dat onder toezichtstelling bij de reclassering of elektronische detentie vaak voor de langere termijn een veel positiever effect heeft op die resocialisatie. En dat de gevangenisstraf eigenlijk een negatief effect heeft op die resocialisatie en op die recidieven."

'We kunnen nu niet anders'

Staatssecretaris Coenradie herhaalde in het debat dat zij het vervroegd vrijlaten van gevangenen een 'rotmaatregel' vindt maar geen andere keuze heeft omdat het tekort aan cellen te groot is. "We hebben naar alles gekeken. En de conclusie is: we kunnen nu niet anders." Meer personen op een cel zou het gevangenispersoneel in gevaar brengen.

Dinsdag stemt de Kamer over het voorstel gevangenen vanwege het cellentekort in het uiterste geval 2 weken eerder vrij te laten. Het is op dit moment nog onduidelijk of de staatssecretaris op een meerderheid kan rekenen.

Het kabinet heeft besloten een pilot voor de opvang van dakloze arbeidsmigranten met drie jaar te verlengen. De gemeente Venlo is verheugd: daar is het project een groot succes. "De straten zijn veel leger. En je wil voorkomen dat mensen doodgaan."

De naar schatting tienduizend dakloze arbeidsmigranten uit de EU die in Nederland verblijven hebben zonder langdurig verblijf of inschrijving bij de gemeente geen recht op opvang of zorg, met alle gevolgen van dien.

Duizenden arbeidsmigranten

Met zeven miljoen euro van het Rijk hebben gemeenten die meedoen aan een pilotprogramma extra plekken ingericht om de arbeidsmigranten toch op te kunnen vangen. Venlo is een van die gemeenten. In de regio Noord-Limburg werken zo'n 53.000 arbeidsmigranten, waarvan 13.500 in Venlo.

Wethouder Jacques Smeets doet daarom graag mee. Venlo trekt als grensgemeente en als grootste tuinbouwgebied in de EU veel bedrijvigheid. "Mensen worden door uitzendbureaus hierheen gehaald, maar ze raken hun werk kwijt en staan opeens op straat, zonder onderdak en inkomsten. Dat veroorzaakt overlast."

Overleven

"Mensen slapen overal: in tentjes, in de bossen, in parkeergarages. Ze vallen soms mensen lastig. Je moet je voorstellen wat dat mentaal met arbeidsmigranten doet, als je zo moet overleven. De verleiding om drank en drugs te gebruiken is dan groot", zegt Smeets.

De gemeente Venlo biedt nu structureel een tijdelijke opvang aan arbeidsmigranten om hen zo opnieuw naar werk en onderdak te begeleiden, of hen met de juiste hulp vrijwillig te laten terugkeren naar hun land van herkomst.

'Voorkomen dat mensen doodgaan'

Deze aanpak is noodzakelijk, denkt de wethouder. "Op de toptijd zagen we 40 tot 75 arbeidsmigranten op straat leven. Je wil voorkomen dat er mensen doodgaan op straat. Door de aanpak zien we dat het aantal daklozen terugloopt. Het probleem wordt beheersbaarder. Je krijgt grip op deze doelgroep."

De pilot in Venlo omvat een speciale opvanglocatie voor dakloze arbeidsmigranten. Het Leger des Heils werkt hier samen met stichting Barka, die ervaring heeft met de doelgroep. Het voormalige verzorgingstehuis Beerendonck biedt plek aan maximaal vijftien mensen. De meerderheid is afkomstig uit Polen.

Intensieve begeleiding

Het gaat vooral om mensen die al langere tijd of meerdere keren dakloos zijn geweest. Vaak hebben ze te maken met psychische problemen of verslavingsproblematiek. Niet iedereen komt er binnen: de opvang is tijdelijk en bedoeld om mensen door middel van intensieve begeleiding weer aan het werk te helpen.

Krzysztof is zo'n arbeidsmigrant die hoopvol naar Nederland trok, maar zijn werk verloor en wekenlang op straat belandde. Hij vond het leven op straat zwaar. Hij voelde zich eenzaam, vernederd en onzeker over de toekomst.

'De straat is niet mijn wereld'

In De Beerendonck kwam hij tot rust en kreeg hij psychische hulp. Hij is heel dankbaar: er is nu zicht op een baan in de logistiek en onderdak. "Ik kan nu snel herstellen. Ik wil niet op straat leven, want dat is niet mijn wereld", vertelt hij.

"Ik heb hulp gezocht, en gelukkig heb ik die gekregen. Ik weet nu dat ik volgende week een baan heb en accommodatie. Zo kan ik verder bouwen aan mijn leven."

80 procent geholpen

In maart kwam de gemeente Venlo met een tussentijdse evaluatie van de pilot, die succesvol lijkt. De andere vijf gemeenten waren al eerder begonnen en kwamen tot dezelfde conclusie.

Meer dan 80 procent van de deelnemers werd door het project geholpen. De helft van de 44 mensen die zich aanmeldden vond een nieuwe baan. Zes keerden vrijwillig terug naar hun land van herkomst en acht mensen worden nog steeds begeleid.

'De straten zijn leger'

Voor de overige 20 procent heeft de pilot niet gewerkt. Eén persoon werd doorverwezen naar de maatschappelijke opvang, en bij zeven anderen is het traject stopgezet door slecht gedrag. In de opvanglocatie geldt een zerotolerancebeleid met betrekking tot alcohol en drugs.

Wethouder Smeets is erg blij met deze resultaten. "De straten zijn echt een stuk leger. Het project doet ertoe." De mogelijkheid om vroeg in te grijpen maakt het verschil, denkt hij. "Zo kunnen we mensen naar een duurzame oplossing begeleiden, of naar ander werk."

Terugkeer

"Hulp bij vrijwillige terugkeer naar het land van herkomst is ook een oplossing", vervolgt Smeets. Dit was het geval bij Andrzej. Na het verlies van zijn baan was hij zijn alcoholverslaving niet meer de baas, en besloot hij met hulp van Stichting Barka vrijwillig terug te gaan naar Polen.

Daar werkt hij nu als kok in een gemeenschap van Stichting Barka, waar hij ook voor zijn alcoholverslaving wordt behandeld. "Het was moeilijk, maar ik kon kiezen om terug te gaan naar Polen. Ik heb daar geen spijt van. Hier kan ik helpen en zijn ze blij met me, omdat ik kok ben van beroep. Het alternatief was dat ik weer op straat zou belanden."

In gesprek met sector

Het doel van de pilot is volgens wethouder Smeets ook om het systeem aan te pakken. Werkgevers en de uitzendbranche moeten ook veranderen, vindt hij. "Die halen mensen hierheen. Dat mag, in Europa mag je vrij reizen, maar het leidt soms tot excessen."

Een groot gedeelte van de bedrijven doet het goed, ziet Smeets, maar een deel niet. Met die bedrijven moeten afspraken worden gemaakt. "We moeten in gesprek met de branche en een convenant afspreken." Dat ben je aan de arbeidsmigranten verplicht, stelt de wethouder.

Waarschuwen

Smeets: "Mensen worden onder valse voorwendselen van heinde en verre hierheen gehaald, en vallen op een gegeven moment terug. Zonder dak boven hun hoofd, zonder baan."

Andrej waarschuwt jongeren in Polen nu om niet dezelfde fouten te maken die hij maakte toen hij naar Nederland kwam. "Jonge mensen komen naar Nederland en hun eerste vraag gaat niet over waar de supermarkt is en ze eten kunnen krijgen, maar waar de dichtstbijzijnde coffeeshop en dealer zijn."

Nieuwe fondsen

Na 2025 stopt de pilot, maar de gemeenten hebben vorige week het nieuws gekregen dat de financiering in de voorjaarsnota geregeld is voor de opvang tot 2028. Er komt acht miljoen euro per jaar beschikbaar.

"Dat is positief nieuw", zegt wethouder Smeets. "Begin mei verwachten we een Kamerbrief daarover. Hoe de verdeling van middelen tussen de gemeenten eruit ziet, is nu nog niet duidelijk."