Uit een nieuw onderzoeksrapport blijkt dat in Europa 52 miljoen mensen mogelijk ernstige gezondheidsrisico's lopen, omdat ze bij vliegvelden wonen. Ook rondom Schiphol zijn deze risico's. Maar wat kan daaraan gedaan worden? "Fijnstof kan veel minder."

Het gaat over een onderzoeksrapport van milieulobbygroep Transport & Environment, dat de gezondheidsrisico's van de grootste luchthavens van Europa op een rijtje zet.

Niet eerder op deze schaal

Door het rapport kunnen duizenden gevallen van diabetes, dementie en hoge bloeddruk in verband worden gebracht met fijnstof door vliegtuigen. Onderzoekers van bureau CE Delft onderzochten gevallen van deze ziekten in de buurt van luchthaven Amsterdam Schiphol en brachten daarmee de gezondheidseffecten in verband met luchtvaartgerelateerde fijnstof in Europa.

De mogelijk schadelijke gevolgen van fijnstof zijn al langer bekend, maar niet eerder werd het op deze schaal in kaart gebracht. Maar het onderzoek laat niet alleen de risico's maar ook mogelijke oplossingen zien.

Gezondheidsrisico's

In het rapport worden de 32 grootste luchthavens van Europa onderzocht. In totaal wonen ongeveer 52 miljoen mensen in een straal van 20 kilometer van deze luchthavens.

Zorgelijk, volgens een van de onderzoekers Stefan Grebe. Want in die straal zijn de risico's in verband met fijnstof groter. "Het zijn zeer grote aantallen en dat maakt het gewoon nodig om meer onderzoek te doen, om de verbanden echt goed te begrijpen en het eigenlijk ook aan te pakken", vertelt hij.

Mogelijke risico's

Ook mensen die in de buurt van Schiphol wonen, lopen mogelijk een risico door de hoge hoeveelheden fijnstof. Het RIVM onderzocht al eerder wat de gezondheidseffecten zijn als mensen ultrafijnstof inademen.

Daaruit bleek onder andere dat fijnstof mogelijke effecten heeft op het hart- en vaatstelsel en dat blootstelling bij zwangeren een negatief effect op de ontwikkeling van een ongeboren kind kan hebben.

'Het is een totaalpakket'

Michiel van Parreeren woont in Burgerveen, ongeveer 12 kilometer van Schiphol af. Hij maakt zich ernstig zorgen om de fijnstofuitstoot. "Het is natuurlijk echt een totaalpakket dat je krijgt als bewoner. Dan krijg je geluid, dan heb je ook de luchtvervuiling, het ultrafijnstof erbij. En dan heb je het natuurlijk nog niet eens over stikstof en CO2-uitstoot", somt hij op.

Hij spreekt van een 'aanslag op de gezondheid', en vraagt zich dan ook af: "Waarom wordt er met de gezondheid gespeeld van omwonenden van mensen in heel Europa, terwijl dat niet nodig hoeft te zijn?"

Duurzame brandstof

Er zijn wel degelijk manieren om fijnstof tegen te gaan, vertelt Grebe. Het rapport schetst drie mogelijkheden. Als eerste: een duurzame soort brandstof, genaamd 'Sustainable Aviation Fuel'.

Maar, volgens Grebe is het inzetten hiervan zo simpel nog niet. "Deze hebben minder sulfur, zijn in het algemeen schoner en zorgen dus ook voor significant minder fijnstofuitstoot. Maar, we weten ook dat het nog een lange tijd duurt voordat we die bandstof op grote schaal beschikbaar hebben."

Hydro-treatment

Daarom is de tweede optie reëeler, vertelt hij. Dat zou gaan om een methode genaamd 'hydro-treatment'. "Daarmee kan brandstof worden verbeterd, waardoor die fijnstof-uitstoot significant reduceert kan worden."

Dat is een raffinageproces waarmee brandstof wordt gezuiverd. Grebe legt het uit: "Daarmee wordt eigenlijk zout van die kerosine gewassen, en komt de schonere kerosine in het vliegtuig."

'Geen regelgeving'

Die hydro-treatment is een proces dat al bij auto's en in de scheepvaart wordt gebruikt. Waarom het nog niet wordt gebruikt in de luchtvaart, is voor Grebe een raadsel.

"Technisch gezien is het mogelijk. Maar er is gewoon geen regelgeving die standaarden voor kerosine rond fijnstof vereist." Aan de prijs ligt het ook niet, vertelt hij. "We hebben het ongeveer over 1 cent per liter kerosine, dus op de ticketprijzen heeft dat gewoon een zeer marginaal effect."

Minder vluchten

De derde oplossing uit het rapport is een vermindering van het aantal vluchten. Ook de gemeente Amsterdam wil daar concrete stappen voor zetten. De gemeente gaf laatst aan te willen dat Schiphol 'serieus krimpt' om de geluidsoverlast en uitstoot te verminderen. Ze willen een krimp naar maximaal 400.000 vluchten per jaar, een daling van 20 procent vergeleken met nu. Daarbij moet de luchthaven tussen 23.00 en 7.00 uur helemaal dicht.

Wethouder Hester van Buren vertelt dat ze een krimp als een van de weinige reëele opties ziet. "Het is niet alleen de uitstoot van fijnstof, maar het gaat ook over geluidsoverlast en ernstig verstoorde slaap. Dat heeft natuurlijk ook alles te maken met de gezondheid van de omwonenden." Ze wil actie om daar beter op te letten.

'Moeten er lawaai op maken'

Niks doen is dus geen optie, volgens Van Buren. Amsterdam wil nu als aandeelhouder inbreng hebben rondom het aantal vluchten op Schiphol. "We zijn weliswaar maar 20 procent aandeelhouder en minderheidsaandeelhouder, maar wij vinden ook dat we daar wel echt wel lawaai op moeten maken."

Maar dat kan de gemeente niet alleen. "Wij willen dat natuurlijk ook samen doen met Schiphol en de Rijksoverheid, en met de minister. Schiphol heeft ook al een acht puntenplan gepresenteerd. Dus er is wel een omslag in de maatschappij."

Twijfels bij uitvoering

Omwonende Michiel is blij met de plannen van Amsterdam, maar heeft zijn twijfels bij de daadwerkelijke uitvoering daarvan.

"De luchthaven is voor 70 procent in handen van de staat, en maar voor 20 procent in handen van de gemeente Amsterdam. Dan kun je wel op je vingers natellen wie het eindoordeel velt."

Reactie Schiphol

In een reactie op dit onderzoek laat Schiphol weten de zorgen die er zijn rondom de nadelige effecten van de luchtvaart 'uiterst serieus te nemen'. Ze zeggen het belangrijk te vinden dat er onderzoek wordt gedaan naar de blootstelling en mogelijke gezondheidseffecten en zeggen zelf diverse onderzoeken lopende te hebben.

"Het terugdringen van uitstoot staat hoog op onze agenda. Het is geen gemakkelijke opgave en dat is niet van de een op de andere dag geregeld, maar daar werken we hard aan. Schiphol wil dat luchtvaartmaatschappijen vliegen met schonere en stillere vliegtuigen en met duurzaam geproduceerde brandstoffen."

Aanknopingspunten Europees beleid

In de reactie staat dat het vliegveld luchtvaartmaatschappijen stimuleert om die stappen te nemen. "En we blijven doorgaan met het zetten van belangrijke stappen op weg naar minder uitstoot. Zo brengen we onze activiteiten beter in balans met de omgeving."

Ook zeggen ze het goed te vinden dat deze studie aanknopingspunten geeft voor gericht Europees beleid, en de resultaten dan ook aandachtig te bestuderen.

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."