Bij boeren staat het water - of eigenlijk de mest - aan de lippen. Nu landbouwminister Wiersma (BBB) de vorige kabinetsplannen om de mestcrisis aan te pakken op pauze zet, staan boeren onder druk. "Ik betaal dit jaar 30.000 euro voor mijn mestafvoer."

"De mestkelders zitten vol en de portemonnee van de boer stroomt leeg", vertelt econoom Roel Jongeneel van de Wageningen Universiteit. Hij deed onderzoek naar hoeveel boeren aan inkomen verliezen door de mestcrisis. "Volgens onze berekening is het gemiddelde verlies 25.000 tot 30.000 euro per bedrijf. Dat is een fors bedrag, zeker als je het relateert aan een inkomen per jaar van ongeveer 75.000 euro."

Afvoerprijs drie keer zo hoog

Eerst hadden Nederlandse boeren een uitzonderingspositie, waardoor zij gemiddeld meer mest op hun land mochten uitrijden dan boeren in andere Europese landen. Maar door zorgen om de slechte water- en bodemkwaliteit in Nederland wordt deze zogenoemde derogatieregeling langzaam afgebouwd en vanaf 2026 volledig afgeschaft. Boeren hebben daardoor veel mest over die ze niet meer voor hun eigen land mogen gebruiken, maar juist moeten afvoeren.

En dat kost geld, vertelt Jongeneel: "Vóór de mestcrisis lag de afvoerprijs rond de 10 en 12 euro per kuub. Nu is dat tussen de 30 en 35 euro per kuub. Dit kan voor boeren een inkomensdaling van wel 30 tot 40 procent betekenen."

'Het wordt zo duur'

Ook melkveehouder Rick de Vor merkt het in zijn portemonnee: "Een vracht mest afvoeren kost minimaal 1.000 euro. En ik moet er dit jaar 30 kwijt. Het is gewoon waardetransport." Uiteindelijk kan hij dus rond de 30.000 euro kwijt zijn aan mestafvoer.

De Vor is zich bewust van de problemen met het water en de bodem in Nederland, maar vindt het stoppen van de derogatieregeling geen goede oplossing. "Dan moet ik wel 40 procent van mijn mest gaan afvoeren. Het wordt zo duur allemaal."

Failissementen

CDA-Kamerlid en melkveehouder Eline Vedder is bang voor een golf aan faillissementen onder melkveehouders. "Er is straks fysiek gezien meer mest in Nederland dan we kwijt kunnen. Veel boeren kunnen geen kant op."

De crisis wordt volgens Vedder, die vanwege de crisis al tien koeien weg heeft moeten doen, alleen maar duidelijker. "Het uitrijseizoen stopt op 1 september. Koeien die poepen nogal wat elke dag. En dat kan vanaf 1 september nergens meer naartoe," legt ze uit. "Er is te veel stront en te weinig grond." Er zijn ongeveer 300.000 tankwagens aan mest te veel.

Opnieuw een uitzondering

Om uit de mestcrisis te komen, had het vorige kabinet een plan klaarliggen dat al aangenomen was door de Tweede Kamer. Er zou een nieuwe uitkoopregeling voor veehouders komen, met daarbij een minimum aantal hectare grasland per dier. Dit komt uiteindelijk neer op een inkrimping van de veestapel.

Gedwongen krimp wil de kersverse BBB-minister Wiersma juist voorkomen. Daarom is ze naar eigen zeggen in Brussel al begonnen aan een 'charmeoffensief'. Ze wil opnieuw een uitzonderingspositie, maar kijkt in de tussentijd ook naar tijdelijke oplossingen, zoals opslag van mest in mestzakken.

Mestzak is geen oplossing

Dat vindt De Vor geen goed idee. "Dat is meer het verleggen van het probleem. Daar probeer ik nog vanaf te blijven. Ik kan nog wel een deel van de mest op mijn land kwijt, maar dat kan steeds minder", vertelt hij. "En als de mest zich blijft opstapelen en het zo duur blijft om af te voeren, is de mestzak wel een optie om over na te denken. Maar een langetermijnoplossing is het niet."

Vedder ziet in de mestzak absoluut geen oplossing. "Ik heb het een keer uitgerekend. Er zijn in 2026 400.000 tankwagens te veel. Als je die allemaal achter elkaar zet dan kom je in Moskou uit. Je kunt twee keer op en neer. Zoveel teveel aan mest hebben we", legt ze uit. "Ik weet niet waar die mestzakken allemaal moeten gaan komen."

Geen coulance uit Brussel

Ook Jongeneel ziet weinig in de oplossing van minister Wiersma: "De mestzak is eigenlijk een fopspeen. Uiteindelijk moeten boeren alsnog de mest afvoeren en de prijs betalen. Het draagt niet bij aan een structurele oplossing voor dit urgente probleem", zegt hij. "We praten al tijden over de stikstofcrisis, maar het is op bedrijfsniveau nog nooit zo hard in klinkende euro's neergekomen zoals we nu zien."

CDA-Kamerlid Vedder begrijpt niet waarom het nieuwe kabinet maatregelen voor zich uitschuift. "Als we nu geen stappen zetten, dan kunnen we sowieso niet op coulance uit Brussel rekenen." Als Kamerlid en melkveehouder vindt ze daarom dat alle mogelijke maatregelen genomen moeten worden, zoals bijvoorbeeld het plan van de vorige minister van landbouw Piet Adema.

'Dan is het einde oefening'

Voor Jongeneel komt het plan van Adema het dichtst in de buurt van een oplossing. "Wij hebben onderzocht of dat kan gaan werken. En onze conclusie was positief: het plan kan evenwicht op de mestmarkt te brengen, maar dat hangt erg af van de uitwerking", legt de econoom uit. "Er moeten voldoende boeren meedoen met zo'n uitkoopregeling. Er is ook een innovatieregeling, waarbij dierlijke mest omgezet mag worden in kunstmest. Maar dat moet dan wel gebeuren."

Voor Vedder ziet de toekomst er niet heel rooskleurig uit. "Wij hebben aan het begin van het jaar de keuze gemaakt tien koeien weg te doen. Dat is heel heftig om te doen. Daardoor gaan we dit jaar al rode cijfers draaien. En volgend jaar wordt het nog erger, omdat de derogatie verder wordt afgebouwd. Dan is het misschien wel einde oefening."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."