Waarom bemoeit de overheid zich ermee? En andere vragen over euthanasie beantwoord

Het woord euthanasie komt oorspronkelijk uit het Oudgrieks, en betekent 'goede dood': Eu betekent 'goed' en thanatos betekent 'dood'. Voor EenVandaag Vraagt vroegen wij wat jullie over hierover willen weten. Martin Buijsen, hoogleraar Gezondheidsrecht aan Erasmus School of Law geeft antwoord op jullie vragen.

1. Welke legale manieren bestaan er om euthanasie uit te voeren?

Allereerst: zelf een einde aan je leven maken is niet strafbaar, begint Buijsen. "De poging tot zelfdoding ook niet." Het aanzetten tot zelfdoding en iemand daarbij helpen wel.

Euthanasie is een begrip dat ruim opgevat kan worden. Over het algemeen wordt het begrip 'euthanasie' vooral gebruikt om aan te duiden dat iemand met behulp van artsen een einde aan het leven maakt, of wil maken. Dit is legaal.

"We kennen in Nederland twee varianten van euthanasie", vertelt de hoogleraar. "Dat zijn levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding. Bij levensbeëindiging op verzoek dient de arts het middel waardoor iemand overlijdt toe, meestal met behulp van een pompje. Bij hulp bij zelfdoding dient de patiënt zelf het middel toe in het bijzijn van een arts."

Buijsen: "De patiënt mag in principe zelf kiezen welke methode wordt uitgevoerd. Als een patiënt nog volkomen wilsbekwaam is, dan kan de patiënt er een voorkeur voor hebben om het zelf te doen. Maar als de patiënt wil dat de dokter het doet, is dat ook een optie. Pas als een patiënt wilsonbekwaam is, mag alleen de dokter het doen."

2. Waarom bemoeit de overheid zich met euthanasie?

Dat is historisch verklaarbaar, legt Buijsen uit. "In het wetboek van strafrecht zijn ooit 'levensberoving op verzoek' en 'hulp bij zelfmoord' opgenomen, omwille van de bescherming van leven. Dat waren strafbare feiten, en dat zijn ze nog steeds. Maar er is op een gegeven moment een uitzondering gemaakt voor artsen."

De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (WTL) ging in 2002 in werking. Door deze wet kunnen artsen in uitzonderlijke gevallen een patiënt helpen met sterven door middel van euthanasie, maar dan moet wel voldaan worden aan strikte eisen.

"Artsen die alle zorgvuldigheidseisen in acht nemen worden dus niet vervolgd als ze euthanasie begaan", vertelt de hoogleraar.

3. Waarom wordt euthanasie in Nederland niet eenvoudiger gemaakt?

"Omdat het strafrechtelijk helemaal is ingekaderd", zegt Buijsen. "Artsen mogen het alleen doen als er aan die zorgvuldigheidseisen wordt voldaan, maar dan zijn ze alsnog niet verplicht om het te doen."

Buijsen kan het zich goed voorstellen dat mensen denken: "'Het is mijn leven, en daarom is het toch mijn autonome keuze om te doen met mijn leven wat ik wil?' Dat is in morele zin misschien waar, maar juridisch gezien werkt het dus niet zo", legt hij uit.

"We zijn wat dat betreft overgeleverd aan artsen. Die artsen moeten vervolgens van mening zijn dat er is voldaan aan de zorgvuldigheidseisen, én uiteindelijk bereid zijn om euthanasie uit te voeren - alleen dan kan je het krijgen."

4. Wat houdt de 'Zwitserse methode' in en mag deze in Nederland worden toegepast?

Nee, dat mag niet, zegt Buijsen. Hij legt de 'Zwitsere methode' uit: "Anders dan in Nederland is hulp bij zelfdoding niet strafbaar in Zwitserland. Maar daarbij geldt wel: mits je het doet vanuit een altruïstisch motief." Met andere woorden, dat er met zekerheid geconcludeerd kan worden dat iemand niet uit eigenbelang handelt.

De praktijk in Zwitserland is dat de hulp bij zelfdoding georganiseerd wordt door een aantal grote organisaties, zegt Buijsen. "Die voorzien in verpleegkundigen en vrijwilligers. Het gaat altijd om patiënten die een middel voorgeschreven krijgen door de dokter."

"Een groot verschil met Nederland is dat de Zwitserse dokters verder geen enkele bemoeienis hebben met de hulp bij zelfdoding, ze schrijven enkel het middel voor."

5. Wat zijn de belangrijkste regels en voorwaarden voor euthanasie?

Ten eerste moet het gaan om een uitdrukkelijk, weloverwogen vrijwillig verzoek van de patiënt, zegt Buijsen. "Dit verzoek mag dus niet onder druk tot stand zijn gekomen. "Daarnaast moet er sprake zijn van uitzichtloosheid en ondraaglijk lijden, mogen er geen medische alternatieven zijn voor het verlichten van het lijden en moet de arts de patiënt goed informeren."

Dan is het zo dat een onafhankelijke arts controleert of er aan de zorgvuldigheidseisen voldaan is, gaat hij verder. De laatste eis: de hulp bij zelfdoding of levensbeëindiging op verzoek moet op een medisch zorgvuldige wijze gebeuren.

"Dat moet volgens een richtlijn die tot stand is gekomen tussen de KNMG en de KNMP, dat zijn de apothekers. Volgens die richtlijn moeten de middelen op een bepaalde manier worden verstrekt en worden toegediend. Bij levensbeëindiging op verzoek dient de arts de middelen toe, bij hulp bij zelfdoding verstrekt hij of zij deze."

6. Waarom mag of kan iemand niet volledig zelf beslissen over of zijn of haar leven voltooid is?

Dat heeft simpelweg met de regeling te maken, zegt de hoogleraar. "De huidige regeling is: hulp bij zelfdoding is verboden, behalve als een arts zich houdt aan specifieke eisen." Mensen die niet meer willen leven, maar geen medische aandoening hebben, hebben wettelijk gezien dus geen toegang tot hulp bij zelfdoding. Als er euthanasie is gepleegd, en achteraf blijkt dat er niet aan de eisen is voldaan, kan de arts strafrechtelijk vervolgd worden."

Buijsen legt uit dat hier scherp toezicht op wordt gehouden. "Als je euthanasie begaan hebt, dan moet het hele dossier overhandigd worden aan de gemeentelijke lijkschouwer. Je kunt geen verklaring van natuurlijk overlijden afgeven, dus de wettelijke eis is dat de arts een melding maakt van hulp bij zelfdoding of levensbeëindiging op verzoek."

Die gaat na wat er gebeurd is en voegt daar een eigen verklaring aan toe, legt Buijsen verder uit. "Daarna gaat het hele dossier naar een toetsingscommissie die achteraf toetst of aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan. Als dat het geval is, krijgt de arts de mededeling dat het allemaal zorgvuldig is gebeurd."

"Maar mocht dat niet het geval zijn, dan wordt het dossier doorgestuurd naar het OM en naar de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd", vertelt hij. "Die kunnen dan tuchtmaatregelen overwegen en het aankaarten bij een tuchtrechter, en het OM kan besluiten om over te gaan tot strafvervolging."

7. Is het mogelijk om euthanasie vooraf aan te vragen?

De eerste zorgvuldigheidseis is dat er sprake moet zijn van een vrijwillig en weloverwogen verzoek, herhaalt Buijsen. Men gaat er dus vanuit dat je wilsbekwaam bent op het moment van aanvragen van euthanasie, legt hij uit. "Maar het kan zijn dat je op dat moment niet meer wilsbekwaam bent, bijvoorbeeld als er sprake is van een vergevorderd stadium van dementie."

"Als je dat wil voorkomen, kun je - op het moment dat je nog wel wilsbekwaam bent - middels een schriftelijke wilsverklaring laten vastleggen dat je bepaalde dingen geregeld wil hebben voor het geval dat je wilsonbekwaam wordt. Maar dan moet je wel in de schriftelijke wilsverklaring heel precies omschrijven onder welke omstandigheden jij graag zou willen zien dat jouw leven beëindigd wordt door een arts."

In de praktijk kan zo'n schriftelijke wilsverklaring voor lastige dilemma's zorgen, legt Buijsen uit. "Artsen kunnen bijvoorbeeld constateren dat demente wilsonbekwame mensen die van te voren zo'n verklaring hebben laten opmaken, wél gelukkig zijn. Ja, wat doe je dan? Dat is vreselijk moeilijk."

Maar nogmaals: er is geen plicht van artsen om daar vervolgens gehoor aan te geven, benadrukt de hoogleraar. "Zo steekt de euthanasiewet niet in elkaar: je hebt geen recht op euthanasie."