Zorgverleners steeds vaker doelwit in oorlogsgebieden als Gaza en Congo: waarom ze toch blijven helpen

Caroline Willemen en Djoen Besselink werken voor Artsen zonder Grenzen. Vorig jaar kwamen veertien van hun collega's om in onder meer Gaza, Haïti en Soedan. Ook dit jaar zijn er collega's overleden door geweld. Caroline en Djoen kennen de overleden collega's niet persoonlijk maar ze merken wel de impact van de aanvallen op ziekenhuizen en ambulances.

Ziekenhuisbedden tussen puin

Caroline is sinds 3 weken terug uit Gaza-Stad waar ze eindverantwoordelijk was voor onder meer een tenten-hospitaal en een verdieping in het Al-Shifa hospitaal. Dat ziekenhuis is deels gebombardeerd door het Israëlische leger omdat er Hamasstrijders zouden schuilen en zelfs daar vanuit zouden vuren.

Het resultaat: twee kapotte ziekenhuisvleugels. "Ik heb in mijn tijd bij Artsen zonder Grenzen niet eerder een ziekenhuis gezien dat zo verwoest is", vertelt Caroline. "Het personeel loopt over zand en afval, ze halen daar de bedden onder het afval vandaan om ze opnieuw te gebruiken."

Hamasstrijders in het ziekenhuis?

"Het Al-Shifa hospitaal binnengaan was voor mij een slag in het gezicht, met twee vleugels die totaal kapot gebombardeerd zijn", blikt ze terug. "Ik had al honderden kapot gebombardeerde huizen gezien maar een hospitaal zo zien is extra aangrijpend; het gebrek aan respect voor het leven dat ervan uitgaat."

Of hulpverleners weten van eventuele Hamasstrijders in het ziekenhuis? "Ik heb in het Al-Shifa ziekenhuis niets gezien van strijders. Wij behandelen verder iedereen die ongewapend is en medische hulp nodig heeft. Maar er mogen geen wapens binnenkomen."

'Als gewonde val je buiten strijd'

Als er gewapende mensen in het ziekenhuis zijn, is dat nog geen reden om aan te vallen, vertelt hoogleraar internationaal strafrecht Göran Sluijter. "Alleen de aanwezigheid van gewapende mensen in het ziekenhuis maakt het nog geen legitiem doelwit onder het oorlogsrecht. Ook is het zo dat gewonde strijders die in een ziekenhuis verzorgd worden nooit mogen worden aangevallen."

"Alleen als vanuit het ziekenhuis aanvallen worden uitgevoerd, of als het dient als - fors - wapendepot. Mag het worden aangevallen", verduidelijkt hij. "Er moet dan wel eerst een waarschuwing worden gegeven zodat patiënten en zorgpersoneel zich in veiligheid kunnen brengen." Behalve de verwoesting van het ziekenhuis is er ook personeel opgepakt, vertelt Caroline: "Ze zijn gevangen gezet zonder aanklacht of bewijs. Het is onderdeel van de strategie."

Artsen vermoord

In Haïti en Congo, waar Djoen Besselink werkt, is de situatie weer anders. "Je ziet hier ook teruggang van de veiligheid voor hulpverleners. In Haïti gaat de strijd tussen bendes en de overheid: daar zijn patiënten uit bed gesleurd, in Congo zijn artsen vermoord. Puur omdat wij de vijand zouden helpen."

"Onze positie van neutraliteit wordt niet erkend, ze zien ons als partijdig wanneer we gewonde strijders medische hulp bieden", ziet Djoen.

'Hoe kan dit?'

Artsen zonder Grenzen ziet dat er sinds 3 oktober 2015 steeds meer gerichte aanvallen op zorgverleners en ziekenhuizen zijn. Op die datum vielen Amerikaanse militairen een ziekenhuis in Kunduz (Afghanistan) aan, Djoen was toen net onderweg naar het land.

"Ik was onderweg naar Kabul, zou daar een jaar lang werken. De week ervoor was er juist een beetje een opgeluchte stemming bij ons op kantoor. De Taliban hadden dan wel de macht overgenomen maar ze hadden ons gezegd: 'Jullie kunnen je werk blijven doen, dat spreken we zo af.' Ik was om 5 uur 's ochtends in Kabul, toen hoorden we dat de Amerikanen dat hele ziekenhuis hadden plat gegooid, systematisch. Het eerste wat je denkt is: hoe kan dit?"

Eerdere aanvallen

Djoens echtgenote zou als chirurg opereren in het ziekenhuis maar haar vlucht was vertraagd. "Ik heb daar nog heel vaak aan gedacht: dat die vertraging haar heeft gered." Voor die aanval in Kunduz vielen er ook al wel slachtoffers in ziekenhuizen, vertelt Djoen, maar er was een belangrijk verschil.

Hij vertelt: "Dreiging was er altijd wel een beetje maar het voelde toen nog alsof je de bescherming om je heen had van internationale afspraken en dat er consequenties aan zaten als landen de regels overschreden. Ik was in Jemen waar elke nacht aanvallen waren, de enige reden dat ik kon slapen was dat ik dacht: ze zullen nooit een medische voorziening raken want dat staat de Veiligheidsraad niet toe." Nu nemen sommige landen afstand van de internationale regels en gaan hun eigen gang, dat tast het gevoel van veiligheid van zorgverleners aan.

Mooi werk

Toen Caroline Willemen 3 weken geleden wegging uit Gaza-Stad spraken veel collega's over wel of niet vertrekken. "Maar ze willen dat niet voor de patiënten. Veel collega's die daar vandaan komen, kunnen ook niet weg of weten niet waar naartoe. Ik heb collega's die al vijftien keer hun huis hebben moeten verlaten."

Hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn, het blijft voor beide hulpverleners mooi werk. Caroline: "Ik heb het gevoel dat het bijna makkelijker is om daar te zijn dan hier. Want hier zie je alle beelden maar niet dat het leven daar ook verder gaat. Ik zag dat wel."

Rondlopen tussen brokstukken

Maar gewoon is dat leven in Gaza niet, vertelt Caroline: "Kinderen gaan niet naar school. Je ziet geen straten meer maar vergeet dat bijna omdat je eraan gewend raakt dat je alleen maar rondloopt op brokstukken. Er is dus niks normaals aan wat daar gebeurt maar mensen proberen wel verder te leven."

Djoen Besselink vult aan: "Zorgverleners denken soms ook wel 'het zal mij niet overkomen' en uiteindelijk is het heel belangrijk dat wij als AzG (Artsen zonder Grenzen, red.) gezien blijven worden als een neutrale organisatie die op grond van menselijkheid werkt. Verder is ons veiligheidsmanagement heel erg goed. We zijn voorzichtig, nemen geen risico's."