Wat gebeurt er met de mentale gezondheid van een samenleving die al 3 jaar in een oorlog leeft? Via theater en comedyseries wordt zware thematiek bespreekbaar gemaakt in Oekraïne. En dat is belangrijk: "Het is een vorm van overleven."
Middenin de bossen, net buiten de Oekraïense hoofdstad Kyiv, wordt de twaalfdelige serie Vitya opgenomen. Het gebied staat bekend als een plek die vaak wordt aangevallen door Russische drones. Opnames moeten hierdoor meerdere keren worden stopgezet. Maar dat houdt de cast nu niet meer tegen.
Problemen bespreekbaar maken
"We moeten door, het is belangrijk om de mentale gezondheid op deze manier bespreekbaar te maken", zegt regisseur Yarina Fostiak. In de tragikomische serie wil automonteur Vitya zich omscholen tot psycholoog, en gaat hiervoor in de leer bij een oudere psycholoog.
Hij gebruikt daarvoor een speciale methode, waarbij mechanische termen worden gebruikt om psychologische problemen bespreekbaar te maken. "Je brein werkt als een motor; het heeft brandstof nodig om te functioneren", geeft de regisseur als voorbeeld.
'Iedereen heeft psycholoog nodig'
"Dit is een methode die werkt in een klein dorp", vertelt Fostiak. "De inwoners begrijpen de gebruikelijke psychologische termen niet."
"Bovendien vinden mensen in Oekraïne het lastig om te praten over gevoelens en trauma's", zegt de Oekraïense regisseur. "Maar het is nodig, iedereen in mijn land heeft een psycholoog nodig, inclusief ikzelf."
Gevoel in de doofpot
Ook Rina Ghafoerkhan, psycholoog en beleidsmedewerker bij Psychotrauma Centrum ARQ, ziet de voordelen van de serie. "Theater en tv-series kunnen helpen om mentale problemen in tijden van oorlog bespreekbaar te maken."
"Veel mensen gaan in overlevingsstand en stoppen hun gevoel in de doofpot. Het is niet gebeurd en ik ga verder met mijn leven. Maar na enige tijd komen de herinneringen naar boven. Dan gaat het niet meer", legt de psycholoog uit.
Op deze manier realiseren mensen dat ze niet alleen zijn. Dit is een belangrijke stap in de verwerking van oorlogstrauma'spsycholoog Rina Ghafoerkhan
Schaamte bij trauma
Zwijgen en schaamte spelen een grote rol bij trauma volgens haar. Maar juist dan kan cultuur bijdragen aan een stukje herkenning. "Er wordt dan iets naar voren gebracht wat meerdere mensen hebben meegemaakt", legt Ghafoerkhan uit.
"Op deze manier realiseren mensen dat ze niet alleen zijn. Dit is een belangrijke stap in de verwerking van oorlogstrauma's."
Al sinds jaren 80
Via theater, kunst en cultuur zware thematiek bespreken is niet nieuw. In de jaren 80 en 90 was de oorlogsserie M*A*S*H wereldwijd een groot succes. "De serie ging over de oorlog in Korea, maar speelde zich af in tijden van de Vietnamoorlog", zegt Ghafoerkhan.
"Bijzonder aan M*A*S*H was het bespreken van zware thematiek, zoals PTSS, met een laag humor. Dat gaf lucht. De serie heeft veel betekend voor Amerikaanse veteranen."
Nederlandse veteranen op toneel
Ook in Nederland is het toneel een plek waar traumatische gebeurtenissen een verhaal krijgen. Theaterregisseur Tea Tupajić was 7 jaar oud toen de oorlog in voormalig Joegoslavië uitbrak en zij met haar familie uit Bosnië moest vluchten.
In die tijd diende Olaf Nijeboer, toen 22 jaar oud, als militair bij legereenheid Dutchbat. Jaren later maakte hij samen Tupajić en zes andere Dutchbat-veteranen de voorstelling Dark Numbers. In deze productie delen de zeven voormalige VN-blauwhelmen hun persoonlijke verhaal. Vóór, tijdens en na de val van Srebrenica.
Vorm van overleven
"Kunst en cultuur zijn een manier van overleven", legt Tupajić uit, als drijfveer achter de productie. "Een oorlog overleven gaat niet alleen over je lichaam fysiek uit de oorlog halen, het gaat ook om het overleven van je ziel."
Dit geldt volgens haar voor zowel het individu als voor de gehele samenleving.
'Maatschappij kijkt andere kant op'
"Door op het podium te gaan staan, kon ik mijn verhaal vertellen aan de maatschappij", vertelt Olaf. "De maatschappij heeft vaak de neiging om de andere kant op te kijken. Iedereen wil een mooi beeld hebben, maar zo werkt oorlog niet."
"Ik heb 10 jaar lang niet gesproken over de uitzending. Dat was te pijnlijk", gaat hij verder. "Dark Numbers was een kans om ook de menselijke kant van het verhaal te laten horen. Naast munitie en machines sturen we namelijk ook mensen. Mensen met gevoel."
Trauma na terugkomst
Veel Dutchbatters zijn getraumatiseerd bij hun terugkomst in Nederland, zag regisseur Tupajić. "Afschuw, afwijzing, en beschuldiging; de hele maatschappij keerde hen de rug toe", weet hij. "Bovendien hadden de meeste van hun leeftijdsgenoten nog nooit een tragedie meegemaakt, terwijl zij dingen hebben gezien die nooit meer van hun netvlies afgaan."
Inmiddels is een deel van de trauma's uit die tijd verholpen, vertelt Olaf. "Maar vertrouwen in de maatschappij blijft lastig", legt hij uit. "Toneel helpt om deze dingen aan te kaarten. Als iemand een verhaal te vertellen heeft, denk ik dat het goed is dat mensen daarnaar willen luisteren."