Ontvluchten mensen Oeganda door de strenge anti-lhbti+-wet? En andere vragen beantwoord

In Oeganda is een van de strengste anti-lhbti+-wetten ter wereld aangenomen. De wet wordt door mensenrechtenorganisaties fel bekritiseerd. Wetenschappers van het African Studies Center in Leiden beantwoorden jullie vragen.

Minister Liesje Schreinemacher van Ontwikkelingssamenwerking wil dat de Europese Unie de samenwerking met Oeganda beperkt naar aanleiding van de nieuwe anti-lhbti-wet.

1. Waarom komt Oeganda juist op dit moment met deze wet?

President Museveni gebruikt de wet om de aandacht af te leiden van wat er allemaal niet goed gaat in Oeganda, volgens onderzoeker Loes Oudenhuijsen. Ze promoveert op het thema gender en seksualiteit in Afrika aan de Universiteit Leiden.

"Het afgelopen jaar zijn er in Oeganda corruptieschandalen aan het licht gekomen, en daarnaast is de levensstandaard van de bevolking sinds corona verslechterd. Dat maakt mensen onrustig en ontevreden. Het is voor de regering handig om een zondebok aan te wijzen voor wat er mis gaat. En die zondebok is de lhbti-gemeenschap."

De Oegandese president wil met de wet ook laten zien dat het westen niet de dienst uitmaakt, denkt Oudenhuijsen. "In veel Afrikaanse landen heerst een anti-westers gevoel: westerse landen moeten niet zomaar denken dat ze kunnen bepalen hoe Afrikaanse landen zich moeten gedragen. Dat is neokoloniaal."

De Oegandese president speelt met de strengere lhbti-wetgeving in op dat gevoel, legt ze uit. "Mensen zouden door westerse invloeden steeds perverser worden en het de hele tijd hebben over seksualiteit en seksuele identiteit. Dat is niet zo, maar dat is wel het 'probleem' dat de Oegandese overheid creëert. En waarvoor het met een oplossing komt: de strengere wetgeving."

2. Heeft deze wet gevolgen voor de ontwikkelingshulp die wij als Europa en Nederland geven?

"De Nederlandse minister van Ontwikkelingssamenwerking heeft opgeroepen om de financiële steun voor rechtshandhaving in Oeganda te stoppen. Er is een programma ter ondersteuning van veiligheidstroepen als de politie. Met het stilleggen van dat programma kan voorkomen worden dat Nederlands geld gebruikt wordt om Oegandese mensen uit de lhbti-gemeenschap te vervolgen", legt Loes Oudenhuijsen uit.

Ze denkt dat de Europese Unie wel zal luisteren naar de oproep van Nederland. "In 2014 hebben verschillende Europese landen ook al programma's of hulp aan Oeganda stopgezet. De president had toen een vergelijkbare wet voorgesteld. Uiteindelijk is die verworpen, nadat was aangetoond dat er niet genoeg mensen bij de stemming in het parlement waren geweest."

"Nu zijn queer-activisten in Oeganda overigens ook meteen weer een zaak gestart om de wet te verwerpen. Ze proberen te bewijzen dat de wet in strijd is met de grondwet. Het gaat in tegen de rechten op gelijkheid, privacy, waardigheid en vrijheid. Daarnaast vechten de activisten ook de procedure aan; er zou niet voldaan zijn aan de regels voor het stemmen."

De discussie zal nog wel even gevoerd worden over wat precies wordt stopgezet, maar het doel zal volgens Oudenhuijsen zeker zijn om de overheid pijn te doen. Niet de lokale bevolking. "Als met het stilleggen van programma's juist chaos en onveiligheid ontstaat, bereiken we natuurlijk het omgekeerde van wat we willen."

3. Waarom mengen wij ons in de wetgeving van andere landen, en passen wij daar onze westerse waarden op toe?

Dat ligt inderdaad heel gevoelig, begint emeritus hoogleraar Abbink. "Natuurlijk: het respecteren van verschillen in seksuele identiteiten zou een universele waarde moeten zijn. En ik ben ook echt voor het ondersteunen van de lhbti-gemeenschap. Maar we moeten ook beseffen wat de culturele context is in Afrika. De meerderheid van de bevolking in Afrikaanse landen, waaronder Oeganda, is tegen homoseksualiteit. Dat is gewoon een feit."

Abbink is daarom van mening dat westerse landen een fout maken door steeds met de morele vinger te wijzen. "Overheden kunnen wel zeggen dat de wet in strijd is met internationale mensenrechtenverdragen, maar de Oegandese regering - gesteund door het overgrote deel van de bevolking - heeft daar geen boodschap aan. We kunnen natuurlijk zeggen dat we het betreuren, maar het stopzetten van samenwerkingen zal de regering niet op andere gedachten brengen."

"Sterker nog," zegt Abbink, "dat geeft het risico dat Oeganda steun gaat zoeken bij andere internationale spelers zoals Rusland en China. Het ondermijnt de goodwill van de ontwikkelingssamenwerking. Mensenrechten als hoeksteen van je buitenlandse beleid kan dan wel moreel juist zijn, maar het is vaak selectief en ook op de lange termijn niet zo strategisch, helaas. In het geval van Oeganda kan het luidruchtige westerse protest zelfs de lhbti-gemeenschap verder schaden."

4. Zullen veel mensen nu Oeganda ontvluchten?

Dat gebeurt al, zegt Oudenhuijsen. "De impact van zo'n wet is groot. Het legitimeert geweld: mensen denken dat ze nu een reden hebben om andere mensen aan te geven. Al sinds het wetsvoorstel in maart op tafel kwam, zijn er verhalen van mensen die in elkaar geslagen zijn. Zij vluchtten naar buurlanden."

"Maar in buurlanden is het niet altijd beter. Bijvoorbeeld in Tanzania wordt ook een soort heksenjacht gevoerd op homoseksuele mensen. Het is daarom niet ondenkbaar dat mensen naar Europa zullen vluchten. Maar die processen duren wel altijd erg lang." Oudenhuijsen vertelt dat veel Gambianen zo'n tien jaar geleden hun land ontvluchten, vanwege grote druk op de queer-gemeenschap. "Maar vluchtelingen kwamen pas na 2 of 3 jaar in Europa of de Verenigde Staten terecht."

Abbink denkt niet dat er een massale vlucht gaat komen. "Misschien zullen prominente activisten, die door de regering worden opgejaagd, het land ontvluchten. Eerst naar buurlanden en daarna mogelijk naar Europa. Maar een meerderheid zal proberen andere wegen te vinden om de eigen identiteit te kunnen blijven uitdragen, bijvoorbeeld in gesloten huizen, en in een minder zichtbare subcultuur. Mensen willen over het algemeen toch graag in hun eigen land en bij hun eigen familie blijven."

5. Zijn er andere Afrikaanse landen met vergelijkbare wetgeving?

Oudenhuijsen: "Er is in Afrika wel een tendens van strengere anti-homowetgeving. In Ghana ligt bijvoorbeeld een vergelijkbaar wetsvoorstel. En in Senegal is in 2021 een voorstel ingediend om zwaarder te straffen. Dat is afgekeurd, maar het illustreert wel een tendens."

Een verklaring daarvoor ligt deels in de lange geschiedenis van anti-homoseksualiteitsbewegingen. "In Oeganda werden in 1902 de eerste anti-homoseksualiteitswetten ingevoerd. Daarnaast hebben ontwikkelingen in de internationale christelijke gemeenschap veel invloed gehad in Afrika. Amerikaanse groepen promootten de strenge christelijke leer, waarin homoseksualiteit niet wordt geaccepteerd. Dat gebeurt nog steeds."

"Tegelijkertijd," vertelt Oudenhuijsen, "zijn er nu ook landen die het vervolgen van de lhbti-gemeenschap juist uit het Wetboek van Strafrecht hebben gehaald. Angola, Botswana en Gabon, bijvoorbeeld. Ik verwacht alleen niet dat die landen de Oegandese wetgeving zullen veroordelen en de kant van Europa zullen kiezen. Ze zeggen simpelweg: ieder land heeft z'n eigen soevereiniteit."