De afkorting 'tbs' komt regelmatig voorbij als het gaat over strafzaken. Een dader krijgt dan bijvoorbeeld een celstraf in combinatie met tbs opgelegd. Maar wat is daar precies het doel van, en is het effectief? We beantwoorden jullie vragen over tbs.

We spreken met Robbert-Jan Verkes, psychiater en hoogleraar forensische psychiatrie aan het Radboudumc in Nijmegen. En met Sonja Meijer, zij is universitair hoofddocent straf(proces)recht aan de Vrije Universiteit Amsterdam en hoogleraar penitentiair recht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

1. Wat is het doel van tbs?

In strafzaken wordt steeds vaker een combinatie van een cel en tbs opgelegd, meldde EenVandaag eerder deze week. In sommige gevallen gaat het daarbij om lange gevangenisstraffen. "De rechter legt de gevangenisstraf dan nadrukkelijk op ter vergelding, om te straffen dus", legt rechtsdeskundige Meijer uit. "De tbs wordt opgelegd vanwege de veiligheid van de samenleving en de behandeling van de veroordeelden."

"Tbs heeft een dubbel doel", vertelt hoogleraar forensische psychiatrie Verkes. "Ten eerste het beschermen van de maatschappij tegen mensen die vanwege een psychiatrische stoornis of een gebrekkige ontwikkeling een ernstig delict kunnen plegen. En ten tweede zorg dragen voor de mensen die zo'n delict hebben gepleegd."

2. Hoe ziet een tbs-behandeling er precies uit?

Tijdens een tbs-behandeling wordt steeds gekeken wanneer stappen gemaakt kunnen worden richting een zorgvuldige en langzame terugkeer in de samenleving, vertelt Verkes. "Vooral sociotherapeuten spelen daar een belangrijke rol in, zij maken patiënten dagelijks het meeste mee. Maar ook psychiaters, psychologen, verpleegkundigen en anderen maken onderdeel uit van het behandelteam."

"Terugkeer in de samenleving begint met begeleid en daarna onbegeleid verlof, later een nachtje slapen buiten de kliniek. Het wordt langzaam opgebouwd", weet hij. "De laatste fase heet 'proefverlof'. Daarin leeft een veroordeelde buiten de kliniek, maar staat diegene nog wel onder toezicht van de reclassering", legt de hoogleraar uit. "Als dit goed gaat, kan een rechter de tbs-maatregel helemaal opheffen. Maar zelfs daarna is het mogelijk dat een veroordeelde nog steeds een beetje gecontroleerd wordt doordat diegene bijvoorbeeld een gebiedsverbod houdt of krijgt."

Een tbs-traject duurt gemiddeld zo'n 9 jaar en daar hoort ook het wonen buiten de kliniek bij, maakt Verkes duidelijk. "Hoe lang de verschillende verlofstappen duren hangt helemaal af van de risico's. De directeur van de tbs-kliniek vraagt de verlofmogelijkheden aan bij de minister die zich laat adviseren door een onafhankelijke adviescommissie", vervolgt hij.

In ieder geval is er iedere 2 jaar een moment van herbeoordeling, vertelt Meijer. Dan kijkt de rechter opnieuw of de tbs verlengd moet worden. "Veiligheid staat in die afweging centraal."

3. Betekent een tbs-straf dat die persoon ziek was en daarom niet toerekeningsvatbaar voor de gepleegde daad?

Een rechter kan tbs opleggen als aan een aantal voorwaarden is voldaan, zegt Meijer. "De verdachte moet een gevaar voor de samenleving vormen. Daarnaast moet deze persoon een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis hebben, en die stoornis moet hebben bestaan ten tijde van het plegen van het delict. Ook moet het om een ernstig delict gaan waar minimaal 4 jaar celstraf voor staat."

"Toerekeningsvatbaarheid is weer een term die gebruikt wordt om te bepalen of iemand gestraft kan worden en in welke mate. Strikt genomen staat dit dus los van het tbs, dat gaat namelijk om de vraag in hoeverre iemand een gevaar is voor de samenleving", zegt Verkes. Maar tbs is wel een maatregel die voortkomt uit een oordeel over toerekeningsvatbaarheid.

"Op grond van een rapport door een psychiater of psycholoog wordt bepaald in hoeverre iemand een stoornis heeft en in hoeverre dat invloed heeft gehad op het delict. Als dat volledig het geval is, dan is iemand niet toerekeningsvatbaar. Die persoon krijgt dan dus geen straf, maar kan vanwege het gevaar voor de samenleving wel tbs krijgen."

Als iemand gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar is, zijn er meer mogelijkheden dan tbs, weet de psychiater. "Iemand kan dan een combinatie van gevangenisstraf en tbs opgelegd krijgen. Ook plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis of een forensisch psychiatrische kliniek is mogelijk. Het verschil met een tbs-kliniek is dat die beter wordt beveiligd wordt, vanwege het grotere risico op gevaar."

4. Hebben andere landen een vergelijkbaar tbs-systeem?

"Alle landen die op Nederland lijken hebben een systeem om psychiatrische zorg te geven aan mensen die delicten hebben gepleegd. Maar tbs zoals we dat in Nederland hebben, dus met aparte klinieken die zijn ingericht op resocialisatie, dat is wel redelijk uniek", zegt Verkes.

"Voor zover ik weet gaat Noorwegen daar nog wel een stap verder in: daar is niet alleen de tbs, maar ook de detentie behoorlijk gericht op resocialisatie", vertelt de hoogleraar. "De gevangenissen zijn daar dus ook opener naar de maatschappij toe."

5. Waarom kan een veroordeelde niet eerst tbs krijgen en daarna detentie?

"Tbs is bedoeld om iemand uiteindelijk weer in de samenleving te laten terugkeren", zegt Meijer. "Daarom zit het aan het einde van de gevangenisstraf. Als het andersom zou zijn, dan wordt iemand voorbereid op terugkeer in de samenleving terwijl diegene daarna nog jarenlang de gevangenis in moet."

Verkes begrijpt deze redenering, maar er valt volgens hem ook iets te zeggen om wel eerder met tbs te beginnen. "Een gevangenisstraf is nodig ter vergelding, en dat is natuurlijk belangrijk voor de nabestaanden. Maar je wil ook dat iemand met een psychiatrische stoornis snel behandeld wordt, en dat kan niet met eerst een gevangenisstraf."

6. Waarom kan de tbs-behandeling niet in de gevangenis worden gegeven?

"Stabilisatie van psychiatrisch patiënten is in de gevangenis wel mogelijk, bijvoorbeeld met medicatie of door te werken aan de lichamelijke gezondheid", legt Verkes uit. Hier wordt volgens hem vooral aan gewerkt in een penitentiair psychiatrisch centrum (PPC), een speciale afdeling binnen de gevangenis waar altijd psychiatrische zorg beschikbaar is.

Maar voor een volledige tbs-behandeling schiet een gevangenis tekort, gaat hij verder. Zo is er in een tbs-kliniek ruimte voor zinvolle dagbesteding en ligt de nadruk ook op sociale interactie. "In een tbs-kliniek werken patiënten samen en is het de bedoeling dat zij elkaar feedback geven. Sociotherapeuten volgen dit proces nauwlettend en begeleiden de patiënten ook bij hun verlof."

Een PPC biedt deze mogelijkheden niet, legt de psychiater uit. "In een PPC ontbreekt verlof en het sociale aspect is veel minder ontwikkeld. Het accent ligt daar vooral op veiligheid, terwijl een tbs-kliniek juist is ingericht om patiënten geleidelijk weer naar de samenleving te begeleiden."

7. Wat gebeurt er als iemand na tbs niet meer kan terugkeren in de samenleving?

"In principe kan tbs levenslang duren, als het elke 2 jaar wordt verlengd. Maar patiënten kunnen na een aantal verlengingen, als blijkt dat de behandelingen niet aanslaan, ook op een langdurige forensische psychiatrische zorgafdeling (LFPZ) worden geplaatst", vertelt Meijer. "Daar is het verblijf niet meer gericht op behandelen en wegnemen van gevaar, maar op het accepteren van de status quo."

"Wel wordt nog steeds gekeken of er nieuwe behandelmethoden mogelijk zijn, of wordt er soms een nieuw behandelteam ingezet. Daarmee wordt hoop gehouden voor wat er mogelijk is met iemand", zegt de rechtsdeskundige.

"En de rechter doet nog steeds iedere 2 jaar een herbeoordeling", vult hoogleraar Verkes tot slot aan. "Als er plotseling toch een positieve ontwikkeling is bij iemand, dan kan diegene dus wel weer uit de langdurige forensische psychiatrische zorg komen. Je kan nooit helemaal voorspellen hoe het gaat met iemand."

In 2024 kozen bijna 10.000 Nederlanders voor euthanasie, 10 procent meer dan in een jaar eerder. Toch zitten er strenge voorwaarden aan verbonden. In deze video leggen we uit hoe het proces precies werkt en waarom veel verzoeken afgewezen worden.

Na de arrestatie van de vermoedelijke Rotterdamse serieschutter, Sendric S., reageerde de buurt opgelucht. Toch voelen sommige wijkbewoners zich na de 3 moorden nog altijd angstig, ziet de stadsmarinier. "Dat gevoel van onveiligheid gaat nog lang door."

Door 3 fatale schietpartijen in nog geen 2 weken tijd stond eind december het leven in het Rotterdamse stadsdeel IJsselmonde even stil. Uit het niets werden 3 mannen op straat neergeschoten. Het zorgde voor een uitzonderlijk advies: 'Ga bij voorkeur niet alleen naar buiten, vermijd donkere plekken.'

Meer ernstige incidenten

Stadsmarinier Wieke van de Haterd was betrokken bij het opstellen van dat advies. Een stadsmarinier is een ambtenaar die vanuit de gemeente werkt aan de veiligheid in de buurt. Van Haterd's werkterrein is IJsselmonde, waar de schietpartijen waren. Een wijk waar de afgelopen jaren het aantal ernstige incidenten is toegenomen, zegt ze.

Na de eerste schietpartij, was nog helemaal niet duidelijk wat er aan de hand was. "Wat maakt dat deze man specifiek is uitgekozen of is het toevallig?" Er werd tegelijkertijd ook onderzoek gedaan naar het wapen. "Toen is ook het tweede slachtoffer gevallen", vertelt ze. Er werden beelden vrijgegeven, maar het leidde nog niet tot de schutter. Het derde slachtoffer viel opnieuw in hetzelfde gebied. "Toen is de link gelegd: het gaat om dezelfde dader."

'Er was echt gevaar'

De politie schaalde volgens Van de Haterd snel op waardoor alle capaciteit beschikbaar was om de schutter snel te pakken. "Omdat er echt gevaar was dat hij weer zou toeslaan." De gemeente en politie kwamen samen tot het advies niet alleen naar buiten te gaan. "Daar hebben we lang over getwijfeld", zegt ze. "Want uiteindelijk gaat het ook uit van een maakbaarheid dat het niet kan gebeuren."

Maar de situatie was uitzonderlijk. "Het was duidelijk wat zich in IJsselmonde afspeelde, er leek echt een verband", legt ze uit. En veel was ook onzeker. Er was veel politie, zichtbaar en onzichtbaar in de wijk. Ook was er veel aandacht voor. "Wat doet dat met zo'n verdachte? Escaleert het meer, wordt de situatie gevaarlijker? Daar moet je toch rekening mee houden."

Bewoners ondersteunen

Na het derde slachtoffer gaat het ineens snel. Er wordt een duidelijke foto vrijgegeven en na een klopjacht kan de politie hem inrekenen. Beelden van de inval circuleren al snel via social media, het gaat om een flat in de buurt van de schietpartijen. De 24-jarige Sendric S. werd er aangehouden, die niet officieel woont in het gebouw. De opluchting is groot. "Omdat je echt bang bent dat er nog andere slachtoffers gaan vallen."

De strafzaak tegen S. begint, over een motief is niets bekend. Wijkmarinier Van de Haterd is nog erg bezig met het organiseren van de nazorg in de wijk. "Het effect van dat gevoel van onveiligheid dat gaat heel lang door", vertelt ze. "We zijn met z'n allen druk bezig om te kijken wat we kunnen doen om de bewoners hierin te ondersteunen".