Wordt Oekraïne lid van de EU? 'Lidmaatschap is momenteel helemaal niet aan de orde'

Het aanmeldformulier voor EU-lidmaatschap is al overhandigd aan de Oekraïense president Zelensky. Waar de een daar sterke bedenkingen over heeft, vindt de ander het vooral een mooi symbolisch gebaar. Drie deskundigen gaan met elkaar in gesprek.

"Het zal geen jaren duren, zoals gebruikelijk", beloofde voorzitter van de Europese Commissie Von der Leyen toen zij het EU-aanmeldformulier aan president Zelensky overhandigde. Maar hoe kijken de deskundigen ernaar?

Vreugdevol moment

Oud-staatssecretaris Dzsingisz Gábor (CDA) weet hoe het voor de bevolking van een Oost-Europees land is om door West-Europa met open armen te worden ontvangen. Na de Hongaarse Opstand van 1956 vluchtte Gábor zelf naar Nederland. In 2004 werd Hongarije lid van de Europese Unie.

"Dat was zeker een zeer vreugdevol moment. We maakten formeel deel uit van de Unie. Dat had veel positieve effecten. Ineens konden dingen wel. Het gaf een hele positieve sfeer door het land thuis", zegt hij. "Hoewel Oekraïne in een heel ander conflict is, gaat het ook hier om een sterke hang naar vrijheid en welvaart."

Geen gevaarlijke stap

Hoogleraar bestuurskunde Antoaneta Dimitrova, voor oorsprong Bulgaarse, doet al jarenlang onderzoek naar hoe kandidaat-lidstaten zich voorbereiden op een EU-lidmaatschap. Daarbij kijkt ze welke regels effectief blijken te zijn voor de economische en bestuurlijke hervormingen die nodig zijn om toe te kunnen treden.

"Een kandidaat-lidmaatschap geeft perspectief", vertelt ze. "Vooral de symbolische kant van toetreding is belangrijk voor Oekraïners. Het kandidaat-lidmaatschap van Oekraïne is geen gevaarlijke stap. Er zijn 35 momenten waarop het proces stopgezet kan worden."

Lidmaatschap niet aan de orde

VVD-Europarlementariër Bart Groothuis is, als voorzitter van de defensiecommissie, blij met de grote militaire hulp die door Amerika en nu ook door Duitsland wordt geboden aan Oekraïne. Als het gaat om een EU-lidmaatschap voor Oekraïne, is hij echter zeer terughoudend.

"We moeten geen valse verwachtingen wekken. Dat lidmaatschap is momenteel helemaal niet aan de orde. Wat wel aan de orde is, is dat we steun geven in economische en militaire zin", vindt hij.

Marshallplan voor Oekraïne

Hij wil nog niet nadenken over een mogelijk EU-lidmaatschap voor dat land. "Er moet nu nagedacht worden over een herstelplan voor Oekraïne. Zodra het mogelijk is, moeten we een soort Marshallplan hebben waarmee de wederopbouw van Oekraïne kan starten."

De Europarlementariër is niet blij met de ambitie van Ursula von der Leyen om de procedure voor het EU-lidmaatschap voor Oekraïne te versnellen. Ook zijn partijgenoot premier Mark Rutte staat niet te springen en hamert erop dat de procedure nauwkeurig gevolgd moet worden.

'Semi-dictatuur'

Dzsingisz Gábor deelt de opvatting dat er eerst een wederopbouwprogramma moet komen, mocht de oorlog stoppen, voordat er serieus gepraat kan worden op toetreding. Een procedure kan volgens hem gestart worden, maar hij ziet wel obstakels.

"De procedure voor een eventueel Oekraïens EU-lidmaatschap kan probleemloos gestart worden, maar de procedure versnellen lijkt me geen goed idee." Gábor vindt dat we ons goed moeten realiseren dat we te maken hebben met een 'semi-dictatuur'.

Stap voor stap

"Het regime is zeer autoritair en zeer hard voor minderheden. Er zijn allerlei taboes, zoals genderpolitiek", legt hij uit.

Ook de rechtspraak in Oekraïne laat volgens Gábor te wensen over. "Er moet heel veel gebeuren, maar dat moet stap voor stap. Je hebt een gewenningsproces nodig."

Eerdere toetreding

Dimitrova ziet wel mogelijkheden om eerder tot toetreding te komen. "Het moet nauwkeurig gebeuren en dat kan niet opeens in een paar weken. Als we het hebben over versnellen dan praten we bijvoorbeeld over een procedure van 5 jaar in plaats van 10 jaar." Ze voegt daaraan toe dat er dan er wel veel ambtelijke slagkracht nodig is.

"Bij een versnelde toetreding kun je denken aan Portugal en Griekenland in de jaren 80. In die tijd lag het accent puur op economische integratie." Inmiddels is integratie veel meer dan economie. "Er worden meer eisen gesteld aan de politieke en democratische instituties."

Land in oorlog

Het feit dat Oekraïne midden in een oorlog zit, is volgens Bart Groothuis een grote belemmering. Hij verwijst daarmee naar het verdrag van Kopenhagen uit 1993. Daarin bepaalden EU-landen aan welke voorwaarden niet-EU-landen moeten voldoen om lid te kunnen worden.

Groothuis: "We hebben binnen de EU met elkaar afgesproken dat een land in oorlog geen lid kan worden. Oekraïne is een land in puin. We hebben te maken met een land waarvan we de grenzen nog niet eens weten. Dat kan het best zijn dat je een oorlog importeert als je dat land lid maakt."

Harde eisen

Gábor deelt de opvatting dat het lastig is om een land in oorlog te toetsen op stabiele instellingen en het waarborgen van mensenrechten. "Dat zijn harde eisen voor een lidmaatschap."

Dimitrova is niet volledig overtuigd door dat argument. "We hebben ook Cyprus toegelaten als lid. Daar speelt al decennia een grensconflict."

Al veel in gang

Dimitrova benadrukt dat de relatie tussen de Europese Unie en Oekraïne steeds sterker wordt. "Wat betreft de handel hebben we al veel in gang gezet. We hebben al het associatieverdrag. Dan spreken we in Europa ook al over 'everything but the institutions'."

"De economische verbondenheid is er al. En die andere zaken, zoals hervormingen en corruptiebestrijding daar moet Oekraïne zeker aan werken, maar dat gaat sneller in een proces van onderhandeling naar lidmaatschap."

Geen vertrouwen

Bart Groothuis heeft er geen vertrouwen in dat die economische samenwerking garantie geeft voor een duurzame relatie tussen de EU en Oekraïne. "Dat hele principe kan overboord", zegt hij.

Hij doelt daarmee op de relatie met Rusland. "Jarenlang hebben we gedacht, met name de Duitsers, dat Rusland democratischer zou worden door handel. De verwachting was dat een wederzijdse economische afhankelijkheid zou zorgen voor een vrede. Dat heeft niets met de realiteit te maken."

Leren van het verleden

Wat kan de EU leren van de toetreding van tien Oost-Europese landen in 2004 en 2007? Dzsingisz Gábor: "Het Westers kapitalisme nam alles over, maar het eigen systeem werd uitgeschakeld en dat zorgde voor een enorme werkloosheid. Veel programma's in de landbouw zijn in 2004 van de ene op de andere dag gestopt. Dat was niet slim."

Een functionele markteconomie is één van de eisen voor lidmaatschap van de EU. "Dat werkte niet, zeker niet zo snel. Het leverde onvrede op. Kijk naar Hongarije: er ontstonden ruim 1 miljoen werklozen. De bevolking merkt dus toe nu toe te weinig voordeel", aldus Gábor.

Teleurstellingen

Dimitrova denkt dat nog meer kunnen leren uit het verleden: "Wees eerlijk en voer een open debat. Nationale bevolkingen, met name in Frankrijk en Nederland, volgen dit zeer kritisch."

Ze vindt dat de EU eerlijk moet zijn over eventuele teleurstellingen. "We weten dat de gepaard gaande injectie van financiële middelen ook voor corruptie kan zorgen. Dat moet je uitleggen."