Wat is de historische oorsprong van Jodenhaat? En andere vragen over antisemitisme beantwoord

Antisemitische incidenten in Nederland komen sinds het begin van de oorlog tussen Israël en Hamas acht keer zo vaak voor, heeft het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) becijferd. Wij vroegen wat jullie hierover wilden weten.

Hoogleraar Joodse studies aan de Universiteit van Amsterdam Bart Wallet en Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding Eddo Verdoner beantwoorden jullie vragen.

1. Wat is antisemitisme precies?

"Kort gezegd: Jodenhaat. Haat naar Joden om wie ze zijn", zegt Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding Verdoner. Het is volgens hem een verschijnsel dat extra zichtbaar is op momenten dat er een crisis speelt in een bepaald land of in de wereld.

Hoogleraar Wallet noemt de coronapandemie als voorbeeld. "Er was nog weinig bekend over het virus en toen kregen Joden de schuld en werden ze beschuldigd van een complot achter vaccins", blikt hij terug. "Maar we zagen het ook al in de middeleeuwen, bijvoorbeeld toen de pest rondtrok. Staat en kerk konden geen verklaring en oplossing bieden en dus wezen ze een zondebok aan: de Joden."

2. Wat is de historische oorsprong van Jodenhaat?

"Jodenhaat zien we al sinds de late oudheid", weet Wallet. "Toen steeds meer mensen in Europa zich bekeerden tot het christendom werden Joden een minderheidsgroep en daarmee een makkelijke zondebok", legt hij uit.

Antisemitisme is een containerbegrip voor manieren waarop er over Joden wordt gepraat en waarop zij worden verbeeld, vertelt de hoogleraar Joodse studies. "Die verzameling is in de loop van vele eeuwen opgebouwd. Het bestaat uit ideeën als: Joden horen er niet bij, er is iets mis met hen, ze hebben kwade bedoelingen, ze smeden een complot tegen de rest van de wereld."

Die ideeën zijn volgens hem vaak op de achtergrond aanwezig en worden in tijden van crisis 'van de plank' gehaald: "Dan wordt er uit de verzameling geput om grip te krijgen op een complexe situatie. Het geeft een makkelijke verklaring: de Joden zijn het probleem."

Mensen keken niet altijd naar echte Joden in hun omgeving, maar baseerden hun houding op de negatieve beeldvorming rond de groep, legt Wallet uit. "Een belangrijk verhaal dat daaraan heeft bijgedragen, is het verhaal dat de Joden Jezus vermoord zouden hebben. Daarover verschillen de meningen, maar het heeft wel een grote rol gespeeld in de opbouw van het negatieve beeld."

Hij noemt nog een voorbeeld dat hieraan bijdroeg: "Het idee dat Joden altijd 'uit zijn' op geld van anderen. Dat idee ontstond in de middeleeuwen, toen geldhandel voor christenen verboden was. Omdat er weinig andere groepen waren moesten de Joden eigenlijk wel de financiële sector op zich nemen en zo werden banken vaak Joods. Hierdoor worden economische crises nu nog steeds vaak toegeschreven aan Joden."

3. Wat is het verschil tussen antisemitisme en antizionisme?

"Er is een duidelijk verschil", legt Wallet uit. "Antisemitisme gaat over haat tegen Joden, terwijl antizionisme gericht is tegen de beweging die Joden een eigen land wil geven, het zionisme genaamd. Dat laatste is eigenlijk een politieke mening waar mensen het wel of niet mee eens kunnen zijn. Maar als je antisemitische ideeën gebruikt om kritiek te uiten op Israël, gaat antizionisme over in antisemitisme."

Vaak worden alle Joden wereldwijd gezien als vertegenwoordigers van Israël, voegt de hoogleraar hieraan toe. "Soms worden alle Joden verantwoordelijk gehouden voor wat één Jood doet", weet hij. En dat kan verregaande gevolgen hebben voor Joodse gemeenschappen, ook in Nederland. "Wanneer het conflict tussen Israël en Hamas weer opspeelt, zoals nu, moeten synagogen en Joodse scholen weer beter worden beveiligd."

4. Zijn uitingen van antisemitisme strafbaar?

Uitingen van antisemitisme zijn strafbaar, zegt Verdoner. De Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding wijst op artikel 137c van het Wetboek van Strafrecht. "Dat gaat specifiek over groepsbelediging. Als je een uiting doet waar groepsbelediging in zit, zoals antisemitisme, moslimhaat of racisme, dan is dat strafbaar en kun je worden vervolgd door het Openbaar Ministerie."

"Bepaalde vormen van Holocaustontkenning vallen nu ook onder dat artikel", vervolgt hij. Verdoner legt uit dat de Holocaust ontkennen alleen strafbaar is als dat gepaard gaat met een belediging aan het adres van Joden. Als Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding pleit hij voor een aanscherping van de wet, waardoor het 'expliciet strafbaar wordt om de Holocaust te ontkennen'.

5. Hoe kan antisemitisme voorkomen worden?

Wallet benadrukt het belang van educatie in het voorkomen van antisemitisme, dat diep geworteld is en van generatie op generatie wordt doorgegeven, bijvoorbeeld door middel van afbeeldingen, moppen, liedjes en kinderboeken. "In het onderwijs leren kinderen vooral over de Holocaust en het conflict Israël-Hamas, maar niet over 'de normale Jood'. De bijdragen van gewone Joden aan onze samenleving - die al 400 jaar bestaan - blijven vaak onderbelicht", ziet de hoogleraar.

Verdoner pleit ervoor om te blijven onderwijzen over de Holocaust, juist op plekken waar dat nu soms wordt vermeden. Hij benadrukt ook hoe belangrijk het is om direct in te grijpen wanneer antisemitisme voorkomt, of dat nu in de klas is of op de werkvloer. "Het is belangrijk dat groepen zich veilig voelen. Hier worden ook verschillende maatregelen voor genomen - niet altijd zichtbaar - zodat Joden hun Joodse leven kunnen blijven leiden zonder zich belemmerd te voelen. We moeten er alles aan doen om die vrijheid te waarborgen."