Wat betekent het voor Nederland dat Rutte NAVO-baas wordt? En andere vragen beantwoord

Mark Rutte is deze week officieel benoemd tot de nieuwe hoogste baas van de NAVO. Op 1 oktober neemt hij het stokje over van de huidige secretaris-generaal Jens Stoltenberg. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.

Defensiespecialist Dick Zandee van Instituut Clingendael geeft antwoord op jullie vragen.

1. Wat is de taak van de hoogste NAVO-baas?

"Eigenlijk staat die functie nergens nauwkeurig omschreven. En dat is misschien wat vreemd", begint Zandee lachend. "De secretaris-generaal heeft in ieder geval geen absolute macht in de organisatie. Hij kan bijvoorbeeld geen veto's uitspreken."

Wel heeft de secretaris-generaal volgens de defensiespecialist verschillende belangrijke taken: "Je zou er in ieder geval drie kunnen onderscheiden: hij is voorzitter van de NAVO-raad, hij heeft een publieke rol en een bemiddelende rol."

"Als voorzitter van de NAVO-raad leidt de secretaris-generaal de wekelijkse bijeenkomsten waarin de raad bijeen komt. Die raad is het besluitvormingsorgaan binnen de NAVO, waar alle lidstaten in zijn vertegenwoordigd", legt hij uit. "De secretaris-generaal leidt de bijeenkomsten niet alleen, maar bereidt ze ook voor en geeft leiding aan de acties die eruit volgen."

In de publieke rol is de secretaris-generaal 'eigenlijk de spreekbuis van de NAVO', zegt Zandee. "Hij gaat naar de pers toe, geeft toelichting op wat besloten is en beantwoordt vragen. Dat vereist een ragfijn gevoel van wat hij wel en niet kan zeggen, want hij moet alleen dingen zeggen waar álle lidstaten het over eens zijn."

"In zijn bemiddelende rol wordt van de secretaris-generaal verwacht dat hij standpunten waarover bondgenoten het oneens zijn toch bij elkaar te brengen", vervolgt hij. "Beslissingen worden in de NAVO namelijk alleen maar gemaakt op basis van unanimiteit: iedereen moet het met elkaar eens zijn."

2. Hoe neutraal moet de NAVO-baas zijn?

"Eigenlijk volledig neutraal", benadrukt Zandee. "Vanaf het moment dat de secretaris-generaal benoemd wordt, zit hij niet in de NAVO om een van de lidstaten te vertegenwoordigen, maar is hij een onafhankelijke internationale functionaris geworden."

"Wel zit er altijd rek in de bemiddeling", voegt hij daaraan toe. "De secretaris-generaal kan bijvoorbeeld via de pers laten weten dat een bepaalde lidstaat dwarsligt over iets dat door de overige lidstaten wordt gezien als absoluut noodzakelijk. Maar dat is gevaarlijk spel: als dat fout gaat, kunnen lidstaten de onafhankelijkheid van de secretaris-generaal betwijfelen."

De huidige secretaris-generaal, de Noorse oud-premier Jens Stoltenberg, heeft volgens hem laten zien dat je als hoogste NAVO-baas neutraal kunt zijn. "Ik geloof niet dat het mogelijk is om hem te betrappen op ook maar één fout in zijn persoptredens. Bovendien zou het ook zijn uitgekomen als hij initiatieven had genomen die op een fiasco waren uitgelopen."

"Dat geeft aan dat Stoltenberg hele goede voelsprieten heeft gehad voor wat de gemene deler was tussen de NAVO-lidstaten", legt de Clingendael-deskundige uit. "En dat hij de kwaliteit had om daar consensus omheen te bouwen, te behouden en verder uit te breiden."

3. Is het mogelijk dat als Donald Trump weer Amerikaans president wordt, hij Rutte dan onder druk zet?

"Dat is inderdaad natuurlijk een van de grote donkere wolken", zegt Zandee. "Je kunt misschien wel zeggen dat het de belangrijkste uitdaging is waar Rutte mee te maken kan krijgen."

"Rutte heeft in zijn nationale rol als premier wel bewezen dat hij met Trump kan omgaan, Trump kent hem ook en dat geeft hem een goede uitgangspositie", denkt hij. "Maar Trump kan destructief zijn, dat hebben we gezien in zijn eerste termijn als president. Zo heeft ij toen vele malen gedreigd de NAVO-bondgenoten niet te steunen als het erop aan zou komen. Ook heeft hij gedreigd de NAVO verlaten."

Beiden zouden volgens de defensiespecialist 'direct' de eenheid in de NAVO aantasten: "Want de betrokkenheid van de Verenigde Staten bij de NAVO is cruciaal. De ene bondgenoot is belangrijker dan de andere en de Verenigde Staten steken er - vanwege hun rol als mondiale veiligheidsspeler - met kop en schouders bovenuit. Formeel weegt hun stem niet zwaarder, maar in de praktijk van de totstandkoming van besluiten merk je deze rol wel."

Toch is de situatie met Trump nu anders dan in januari 2017, toen hij voor het eerst aantrad als president, zegt Zandee. "Toen scoorden een heleboel NAVO-landen slecht op iets wat hij heel belangrijk vindt, namelijk de NAVO-norm die voorschrijft dat lidstaten ten minste 2 procent van hun bruto binnenlands product (bbp) aan defensie moeten besteden. Inmiddels voldoet de overgrote meerderheid van de bondgenoten wel aan die norm."

4. Heeft de secretaris-generaal ook contact achter de schermen met landen zoals China, Rusland, Noord-Korea, Iran etcetera?

Dat is volgens Zandee 'niet zo waarschijnlijk'. "De NAVO heeft wel buiten het bondgenootschap een aantal partnerlanden zoals Japan, Zuid-Korea en ook een aantal landen in het Midden-Oosten."

"Maar Rusland en China kunnen waarschijnlijk voorlopig niet rekenen op een bezoek van de secretaris-generaal", denkt de defensiespecialist. "Hij zal daar niet naartoe gaan, ook omdat de Verenigde Staten dan op de rem zullen trappen. Zij hebben een nog slechtere verhouding met die landen."

"Vroeger was er wel contact met Rusland, er was zelfs een NAVO-Rusland Raad. Maar op dit moment is dat contact bevroren", legt hij uit. "Pas wanneer er een oplossing is gekomen in Oekraïne, en wanneer het NAVO-beleid ten aanzien van Rusland in nieuw vaarwater is gekomen, kan er een dag komen dat het contact weer op gang komt."

China is volgens hem een hoofdstuk apart: "Tot nu toe is er geen contact met het land. Maar in de toekomst zou er beleid in de NAVO kunnen ontstaan waardoor de secretaris-generaal ook een bezoek aan China moet brengen. Maar opnieuw alleen wanneer alle lidstaten het daarmee eens zijn."

"Wat Noord-Korea en Iran betreft: dat zijn landen die de internationale orde verstoren en waar de NAVO-bondgenoten geen enkele relatie mee hebben", zegt Zandee. "Ik kan me daarom niet voorstellen dat de secretaris-generaal iets met hen te bespreken heeft. Er zou iets heel wonderbaarlijks moeten gebeuren, wil dat nodig zijn. En zolang dat niet het geval is, gaat de secretaris-generaal eigenlijk buiten zijn boekje als hij er toch op bezoek zou gaan."

5. Wat betekent het voor Nederland dat Rutte straks NAVO-baas is?

Dat is een goede, maar lastige vraag om te beantwoorden, begint Zandee. "Het is in principe goed voor Nederland dat Rutte de secretaris-generaal wordt, want dat straalt toch af op de nationale glorie." Al moeten we dat ook niet overdrijven, voegt hij daaraan toe. "Het is niet zo dat Noorwegen opeens een veel belangrijkere rol is gaan spelen sinds Stoltenberg NAVO-baas is." Toch is het volgens hem wel een zekere vorm van prestige. "Bovendien zijn wij het land dat nu voor de vierde keer de secretaris-generaal levert en dat is uniek."

Tegelijkertijd is het ook een risico, legt de Clingendael-deskundige uit. "De secretaris-generaal mag absoluut niet te veel de Nederlandse rol spelen. En Rutte moet ook oppassen dat hij niet te veel in zijn oude rol vervalt. Dit is ooit fout gegaan bij de Deense oud-premier Anders Fogh Rasmussen, die van 2009 tot 2014 secretaris-generaal was. Hij wilde een beetje premier spelen over de NAVO-ambassadeurs en zei in zijn publieke rol te veel dingen waar de lidstaten het nog helemaal niet over eens waren."

Zandee denkt dat Rutte veel slimmer is en dit risico zal weten te vermijden. "Maar het blijft oppassen", zegt hij tot slot. "Premier van Nederland en secretaris-generaal van de NAVO zijn echt twee verschillende ambten."