Het gebeurt al op verschillende in de wereld en nu ook in Nederland: rechten geven aan de natuur. Op de Utrechtse Heuvelrug om precies te zijn, waar Peter Akkerman experimenteert met een bos dat van zichzelf is.
D66 werkt aan een initiatiefwet om rechten aan de Waddenzee te geven. De Partij voor de Dieren wil dat natuurrechten in de grondwet worden opgenomen. Steeds vaker zijn rechten van de natuur een onderwerp van gesprek in de politiek.
Voorzichtiger zijn met de natuur
Maar voordat zo'n wet er werkelijk is, ben je jaren verder. Dat weet rijksambtenaar Peter Akkerman (30) maar al te goed. En wachten wilde hij niet langer. De natuur wachtte al zo lang en werd steeds ongezonder. Er moest nu iets gebeuren.
"Daarom heb ik een post geplaatst op LinkedIn, waarin ik vroeg wie er samen met mij wilde werken aan een bos dat van zichzelf is." Een bos met rechten dus, die niet onderdoen voor die van de mens. Want, zo is de gedachte, als de natuur rechten heeft, gaan we er voorzichtiger en bedachtzamer mee om.
10 jaar van zichzelf
Met een aantal van de mensen die reageerden op zijn LinkedIn-post richtte Akkerman een stichting op. Ze vonden de eigenaar van een landgoed op de Utrechtse Heuvelrug en kregen hem zover om 5 hectare bos beschikbaar te stellen voor hun experiment.
"Dat bos is nu tenminste voor 10 jaar 'van zichzelf', met eigen rechten. En hopelijk voor altijd", vertelt Akkerman. Naast die 10 jaar ontwikkelden ze namelijk een constructie die bossen voor altijd terug kunnen geven aan zichzelf. Juridisch gezien ging dat niet vanzelf, want in Nederland is dit nog niet eerder gedaan. "Of nou ja, eigenlijk ook weer wel, heel lang geleden", lacht hij.
Willem van Oranje
Hij doelt op het jaar 1576, toen Willem van Oranje de zogeheten Akte van Redemptie ondertekende. Daarmee werd de kap en de verkoop voor kap van het Haagse Bos voor altijd verboden. "Die akte is nog steeds rechtsgeldig en daardoor bestaat het bos nog altijd."
Die Akte van Redemptie van bijna 450 jaar geleden was de inspiratie voor de juridische constructie die de stichting 'Bos dat van zichzelf is' nu gebruikt. De eigenaar van Landgoed Zonheuvel, waar het bos ligt, blijft officieel de eigenaar. Dat kan niet anders. Maar de eigenaar (en alle andere mensen) mogen op geen enkele manier ingrijpen. Nu is de stichting op zoek naar meer landeigenaren die via hun constructie bossen -of andere natuur - terug willen geven aan zichzelf.
Rekening houden met het bos
Dat dit bos juridische bescherming krijgt, betekent overigens niet dat er geen mensen mogen komen, benadrukt Peter. "Het gaat erom dat de mensen die er komen rekening houden met die rechten. Dat ze zich realiseren wat de impact is van hun bezoek."
Maar hoe werkt dat, een bos dat van zichzelf is? Beheer je dat nog? Wat doe je bijvoorbeeld als een wandelpad onbegaanbaar raakt? Of als bepaalde soorten niet overleven? Antwoorden op dit soort vragen worden gezocht door studenten van de Universiteit Utrecht, die onderzoek gaan doen naar hoe het bos zich ontwikkelt. Ook een kunstenaar en onderzoeker aan de Wageningen Universiteit volgt de ontwikkelingen nauwlettend.
Meer soorten planten
Nu het project ongeveer een jaar bezig is, denkt Peter verandering te zien als hij door het bos op de Utrechtse Heuvelrug wandelt. Zo groeien er naar zijn idee meer soorten planten en ziet hij meer dieren. "Maar dat ik dit zie, kan ook liggen aan mijn manier van kijken. Ik merk dat ik veel aandachtiger om me heen kijk in dit bos, stiller ben ook. En dan vallen me ineens dingen op die ik eerder niet zag."
Hij merkt ook bij andere mensen een verandering in hun mentaliteit. En dat is precies de bedoeling. "De natuur denkt er niet zoveel van als ze rechten krijgt, het gaat over de manier waarop mensen ermee omgaan."
Slecht gesteld met de biodiversiteit
Hoogleraar ondernemingsrecht Tineke Lambooy van de Nyenrode Business Universiteit houdt zich al haar hele loopbaan bezig met biodiversiteit en hoe die hersteld kan worden. Want hoewel het niet overal met het blote oog te zien is, is het daarmee niet goed gesteld, met alle gevolgen van dien.
Toen ze in 2017 las hoe de rivier de Whanganui in Nieuw-Zeeland eigen rechten had gekregen, zodat die beter beschermd kon worden tegen vervuiling en andere bedreigingen door de mens, was haar interesse dan ook gewekt.
Natuur als rechtspersoon
Zegt de term 'rechtspersoon' je iets? Simpel gezegd kent het recht 'natuurlijke personen' zoals jij en ik en rechtspersonen. Bijvoorbeeld een bv, een gemeente, of een stichting. Dat zijn dus organisaties met rechten en plichten die als zelfstandige entiteiten door ons rechtssysteem worden erkend.
Net zoals wij als natuurlijke personen moeten rechtspersonen zich houden aan wetten en regels. Welke rechten en plichten zij zelf hebben, hangt af van de wet of de akte van oprichting waarmee ze zijn gevestigd.
En nu is er een steeds groter wordende stroming die wil dat, naast mensen en organisaties, ook dieren en natuurgebieden een rechtspersoon kunnen worden. Zodat die in ons rechtssysteem kunnen meedoen. Dat is nu niet zo, de mens bepaalt alles over de natuur.
Ondanks dat natuurgebieden zoals de Waddenzee zijn aangewezen als Natura 2000-gebied en op de UNESCO Werelderfgoedlijst staan. En ondanks dat er wetten zijn die de natuur moeten beschermen, gaan veel natuurgebieden in biodiversiteit achteruit. De natuur trekt meestal aan het kortste eind.
Groene soep
Samen met een aantal mede-onderzoekers startte Lambooy een studie waarmee ze op zoek gingen naar andere initiatieven als die in Nieuw-Zeeland. Ze bestudeerden hoe deze juridisch in elkaar zitten en wat de motivatie van de initiatiefnemers was. 409 vonden ze er wereldwijd, waarvan ongeveer een derde in de Verenigde Staten. Er zijn ook heel wat initiatieven in Europa. Een ervan is de Spaanse lagune Mar Menor. Die heeft inmiddels via een nationale wet rechten gekregen.
"Elke burger van Spanje mag namens de rechtspersoon Mar Menor bij de autoriteiten melding maken, als de rechten van de Mar Menor worden geschonden. Als een bedrijf er vervuilende stoffen in loost bijvoorbeeld. Die rechten waren ook hard nodig, want de lagune zat vol bestrijdingsmiddelen en kunstmest. Het gevolg was dat er heel veel algen groeiden, waardoor er te weinig zuurstof overbleef voor de vissen en zeepaardjes. Daar was deze lagune juist beroemd om. Veel zeedieren spoelden dood aan op de stranden. Verder stonk de 'groene soep', zoals de mensen het noemden, enorm."
Allemaal een stukje Waddenzee
Hetzelfde gebeurt nu dichterbij huis, in de Waddenzee, vertelt Lambooy. "De industrie, de scheepvaart, defensie, de landbouw en de visserij; allemaal gebruiken ze een stukje Waddenzee. Bij elkaar is dat te veel. Het gebeurt over het algemeen binnen de wetten en regels, maar het huidige milieurecht is gericht op: wat mogen we als mensen nog net wél op deze plek? Hoe kunnen we deze plek gebruiken?"
Over de Waddenzee gaan zoveel verschillende instanties, vervolgt Lambooy, "en die laten allemaal iets kleins toe, maar als je alles bij elkaar optelt, kan het gebeuren dat deze plek net zo vervuild raakt als de Mar Menor in Spanje. Als je de Waddenzee rechten geeft, is die ineens onderdeel van ons rechtssysteem en krijgt die - figuurlijk - een plek aan de tafel waar de beslissingen worden genomen en beleid wordt gemaakt."
Natuur aan tafel
"De stem van de natuur kan via een rechtspersoon worden vertegenwoordigd door een onafhankelijk bestuur, zoals Akkerman nu onderzoekt op de Utrechtse Heuvelrug", vertelt Lambooy. "Daarnaast stel je een ecologische expertraad aan, die het bestuur adviseert over de ontwikkeling van de biodiversiteit. En je kunt een adviesorgaan creëren met stakeholders. Daarin kunnen omwonenden, ngo's, bedrijven en gemeenten in de buurt een plek krijgen."
De discussie over rechten alleen al zorgt dat we anders gaan kijken naar de natuur, daar is Lambooy van overtuigd. "En wat we weleens vergeten: het is ook in ons belang dat de natuur gezond is, dat er überhaupt natuur is. We willen er wandelen, zwemmen, ons hondje uitlaten. En ook voor de economie is belangrijk dat het goed gaat met de biodiversiteit."
In de grondwet
Lambooys ideaalbeeld voor de toekomst? "Het zou mooi zijn als in elk geval alle Natura 2000-gebieden - gebieden waarvan we met z'n allen gezegd hebben: deze natuur vinden we belangrijk - rechten krijgen." Daarnaast hoopt ze dat op een gegeven moment natuurrechten in de grondwet worden opgenomen, zoals de Partij voor de Dieren wil.
En dat is ook de droom van Peter Akkerman van de stichting 'Het bos dat van zichzelf is'. "Alle natuur op deze mooie planeet heeft het recht om te leven, te floreren. Ik hoop dat door het verankeren van rechten voor de natuur, waar wij als mens natuurlijk ook onderdeel en afhankelijk van zijn, we weer op een gelijkwaardige en respectvolle manier met de natuur gaan samenleven."
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.