Roep om compensaties van de overheid is groot, maar wie gaat dat betalen? 'Je verschuift het probleem naar de toekomst'

Van de miljarden coronasteun tot de compensatiemaatregelen voor de gestegen energieprijzen: de overheid trekt de laatste jaren vaker de knip. "Nederlanders raken gewend aan een compenserende overheid, maar die kleurt daarbij nu wel buiten de lijntjes."

Volgens macro-econoom Marcel Klok, die bij ING Research gespecialiseerd is in de overheidsfinanciën, is er sprake van een trendbreuk.

Een trendbreuk, waar zie je die aan terug?

"Bij de uitgegeven coronasteun en bij de compensaties voor de gestegen energieprijzen zien we dat de overheid op een ongebruikelijke manier omgaat met de begroting en de daarbij behorende regels. Normaal gesproken moet een kabinet ongeplande uitgaven voor nieuwe beleidsmaatregelen compenseren aan de uitgavenkant."

"Dat betekent dat als je toch meer uitgeeft dan eerder begroot, je op een andere kostenpost minder moet uitgeven. Je gaat dan ergens bezuinigen. Maar bij het vorige kabinet en zeker bij dit kabinet is dat een ander verhaal."

Wat is er aan de hand?

"Het vorige kabinet zei: 'Wij gaan niet bezuinigen, maar stellen de gebruikelijke begrotingsregels tijdelijk buiten werking'. De opkomst van het coronavirus was een uitzonderlijke en onvoorziene wereldwijde schok. Een uitzondering maken in zo'n bijzondere situatie is begrijpelijk. De schok die corona teweegbracht, had kunnen leiden tot grote en langdurige schadelijke effecten in de economie."

"De hogere energieprijzen zijn daarentegen voor een groot deel het gevolg van de aantrekkende wereldeconomie, niet van een acute sluiting van sectoren. Toch zegt het huidige kabinet opnieuw dat het niet gaat bezuinigen voor de nieuwe extra compensatie-uitgaven. In plaats daarvan heeft het creatief gezocht naar onzekere, extra potjes aan de inkomstenkant. Zoiets gebeurde voorheen vrijwel nooit."

Hoezo gebeurde dat niet?

"We hebben afgesproken dat - los van externe economische tegenvallers in bijvoorbeeld werkloosheidsuitgaven - het kabinet de begroting of de staatsschuld niet tijdens de rit mag aanpassen om nieuwe beleidsmaatregelen te financieren. Het idee is dat burgers en bedrijven weten waar ze aan toe zijn. Dat er niet ineens extra belastingen komen om een gat op de begroting te dichten, bijvoorbeeld. Dat is de scheiding tussen uitgaven en inkomsten van de overheid."

"Een coalitie maakt plannen, vertelt in een begroting hoe ze dat wil financieren en dat staat de komende 4 jaar vast. Om die methodiek werd Nederland altijd geroemd, maar we stappen daar nu deels vanaf. De coronasteun financierden we door te lenen en de staatsschuld te laten oplopen. Bij de energiecompensaties heeft het kabinet ergens onbestemd geld in een Brexit-potje gevonden. Verder zegt het kabinet dat het meer geld via aardgasbaten binnenkrijgt vanwege de hogere gasprijs."

Wat zijn de gevolgen van de manier waarop de Nederlandse overheid omgaat met de compensatiemaatregelen?

"Wat betreft de coronasteun valt op te merken dat als die tientallen miljarden euro's niet waren uitgegeven, de economische crisis waarschijnlijk veel groter was geweest. Dat betekende meer faillissementen, meer werkloosheid en dan had de samenleving als geheel ook allerlei kosten moeten maken. Linksom of rechtsom kostte de crisis veel geld. Er is dan ook begrip dat de overheid hiervoor de staatsschuld liet oplopen."

"Hoe het kabinet bij de energiecompensatie nu naar de inkomstenkant op de begroting kijkt, levert meer kritiek op. De inkt van het coalitie-akkoord is net droog en het kabinet wijkt weer af van de standaardregels. Die regels zijn er niet voor niets. Terwijl de extra uitgaven aan energiecompensaties met zekerheid geld kosten, is de dekking daarvoor allerminst zeker. Wat als de extra gasbaten toch tegenvallen? Dan ontstaat er een gat op de begroting. Dat risico sneeuwt nu onder door de maatschappelijk roep om compensaties."

Bij wie komt de rekening van compensaties te liggen?

"Door het verhogen van de staatsschuld om de coronasteun te financieren, verschuif je in feite het probleem naar de toekomst. Het geld dat de overheid gebruikt, moet ooit terugbetaald worden. Toekomstige generaties betalen dus mee om de huidige generatie door de coronaperiode te loodsen. Bij de energiemaatregelen ligt dat iets genuanceerder."

"Je zou kunnen zeggen dat de huidige generatie voor de eigen problemen betaalt, omdat er in de begroting nu hogere inkomsten tegenover staan. Alhoewel, ook zonder de energiecompensaties krijgt Nederland meer geld binnen vanuit de extra aardgasbaten. Dat heeft ook invloed op toekomstige generaties."

Hoe werkt dat?

"De overheid zou met die extra inkomsten ten gunste van toekomstige generaties kunnen aflossen op de staatsschuld. Per saldo wordt Nederland echter armer door hoge energieprijzen, omdat ons land meer energie importeert dan exporteert. Ergens je verlies nemen is dus onvermijdelijk."

"Welke huishoudens een groter deel van de compensatierekening betalen, heeft ook te maken met wie van de compensatiemaatregelen profiteren. In het geval van de energiecompensaties zijn dat vooral de lage inkomens, Nederlanders met een auto en mensen die relatief veel energie gebruiken."

Wat gaan toekomstige generaties van de opgelopen staatsschuld merken?

"Dat is erg lastig om te zeggen, omdat de Nederlandse overheid constant nieuwe leningen met hele verschillende looptijden afsluit. Sommige leningen duren maar 2 jaar, andere tot wel 30 jaar. Door afgesloten leningen niet tegelijkertijd te laten aflopen, wil de overheid risico's spreiden. Anders moet de overheid op één moment ineens heel veel aflossen en herfinancieren."

"Het is in ieder geval zo dat we nu al rente betalen over de leningen die de overheid sloot om de coronasteun te financieren. Daarbij moet gezegd worden dat de rente momenteel erg laag ligt. Verder zullen we de komende tientallen jaren de afgesloten leningen moeten aflossen. Om dat te financieren heft de overheid nu en in de toekomst belasting. En het kan ervoor kiezen om op sommige vlakken te bezuinigen."

Trekt de overheid vaker de knip?

"Ja, Nederland verliest in Europa steeds meer de status van zuinigste jongetje van de klas. Zeker het huidige kabinet wil veel extra uitgaven doen. Dat is opvallend, want de economie - die net uit de coronacrisis lijkt te komen - had een extra stimulans vanuit de overheid eigenlijk niet meer nodig."

"Samen met Duitsland stond Nederland jarenlang voorop om in dit soort situaties te betogen om de hand op de knip te houden en te bezuinigen. In plaats daarvan gaat het kabinet nu veel structureel ongedekte uitgaven doen, waardoor de staatsschuld in de toekomst oploopt."

Waarom kiest het kabinet nu voor een andere koers?

"Dat heeft mogelijk te maken met de lage rente: geld lenen is goedkoop. Verder denkt het kabinet anders over de staatsschuld. Het vindt dat die hoger kan en mag. Ten slotte hebben we te maken met uitdagingen waarvan het kabinet zegt dat die niet door de markt kunnen worden opgelost."

"Denk aan klimaatverandering, maar bijvoorbeeld ook aan veranderingen in het onderwijs. Beleid is daar te lang op zijn beloop gelaten, zegt het kabinet, waardoor het beleid verschuift naar een actievere overheid."