Oorlogsarchief openbaar maken kan nabestaanden van 'foute' Nederlanders helpen: 'Opgelucht om over oorlogsverleden te leren'

Kun je als nabestaande of geïnteresseerde per 1 januari het oorlogsarchief van Nederland inzien van achter je eigen computer? Over een maand zou het archief met dossiers van vermeende collaborateurs openbaar worden, maar privacywetgeving staat in de weg.

Juristen waarschuwen al langer dat het online beschikbaar maken van de archieven in strijd kan zijn met de privacywet. Maar binnen het Nationaal Archief zijn ze van mening dat openbaarheid belangrijk is, omdat het mensen antwoorden kan geven op vragen waar ze soms al jaren mee lopen.

400.000 verdachten

Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) moet vanaf 1 januari online beschikbaar zijn tenzij de Autoriteit Persoonsgegevens voor die tijd ingrijpt. Daarin staan meer dan 400.000 verdachten van collaboratie in de Tweede Wereldoorlog. Nu is dat archief alleen nog in te zien voor journalisten, en onder strenge voorwaarden. Zo moet je zelf fysiek naar het archief toe, om het daar te lezen.

EenVandaag-verslaggever Harm van Atteveld maakt samen met journalist Stijn Reurs de podcast 'De Nederlandse bewaaksters van Auschwitz' en dook daarvoor het Nationaal Archief in. Hij sprak samen met Reurs verschillende moeders die kampbewaarders zijn geweest. Die namen haalden ze onder meer uit het archief. "Je moet wel een naam hebben om te kunnen zoeken."

Moeders in Tweede Wereldoorlog

Van Atteveld vertelt dat ze voor de podcast vooral met kinderen hebben gesproken over de rol van hun moeder in de Tweede Wereldoorlog. "We hebben met die kinderen gepraat om te horen wat zij van hun moeder hebben gehoord over wat er is gebeurd."

Op die manier hebben de twee journalisten geprobeerd om een beeld te krijgen van die vrouwen. Toch moet je volgens Atteveld niet de illusie krijgen dat je alles weet zodra het archief openbaar wordt gemaakt. "Het is iets wat heel lang geleden is gebeurd. Je kunt alleen maar lezen wat er is, maar waar nooit over gesproken is."

Wagentje met dossiermappen

Voor de podcast heeft Van Atteveld samen met Reurs veelvuldig het archief bezocht. Hij vertelt hoe ze te werk zijn gegaan: "Er staat dan een wagentje met dossiermappen. Die doe je open en dan komt er een lucht naar boven uit eind jaren '40. En dan ga je lezen."

Tijdens het lezen ontdekten ze opmerkelijke passages. Zo heeft Van Atteveld processen-verbaal gelezen waarin staat beschreven wat deze vrouwen allemaal hebben gedaan in de oorlog.

Uitgebreid buurtonderzoek

Er zijn soms uitgebreide onderzoeken, waarbij ook buren worden gehoord, begint Van Atteveld.

"Ik las een verklaring van een buurman en hem werd gevraagd of hij wist wat zijn buurvrouw deed in de oorlog. Daarop antwoordde hij: 'ja, wij zagen plots het fijnste ondergoed drogen op de waslijn. Wij vermoedden dat dat van de Joden in Kamp Vught kwam, maar met zekerheid konden we dat niet zeggen'. Dat soort details komen dan naar voren uit een buurtonderzoek kort na de oorlog", legt de EenVandaag-verslaggever uit.

Geconfronteerd met oorlogsverleden

Het opduiken van de namen van deze vrouwen, heeft ook veel teweeggebracht in de personen die Van Atteveld en Reurs hebben gesproken. In sommige gevallen waren familieleden bijvoorbeeld niet op de hoogte van de oorlogsmisdaden.

"Wij waren opzoek naar meer beeld van deze vrouwen. Hun kinderen waren een mogelijke bron van kennis. Maar we hebben dus ook gesproken met kinderen die er niet vanaf wisten. Dus dan confronteer je deze kinderen met het oorlogsverleden van hun moeder wat hen compleet onbekend is. Dat is best heftig. We wisten niet of ze iets zouden weten", vertelt Van Atteveld daarover.

'Bewijs dat eens'

De eerste reactie die beide journalisten vaak kregen was ongeloof dat hun moeder daartoe instaat was. "'Bewijs dat eens', kregen we ook vaak te horen. Wij hadden documenten bij ons met details waarin stond dat dit echt was. Daarna zijn we teruggegaan om nog eens rustig te praten."

Van Atteveld zag dat de kinderen alsnog opgelucht waren om meer over het oorlogsverleden van hun moeder te leren: "Zonder uitzondering zijn deze kinderen toch blij dat ze meer inkleuring hebben gekregen, ook al is het iets dat verzwegen werd. Met de kennis die wij brachten gaan ze toch anders naar het verleden kijken."