Wie was lid van de NSB of pleegde verraad tijdens de oorlog? Vanaf 2 januari kan iedereen dat opzoeken in het oorlogsarchief. Spannend voor een dorp als Gulpen in Limburg. "Hopelijk werkt het helend en maakt het geen gemeenschappen of families kapot."

De openbaarmaking van het oorlogsarchief leeft in zijn dorp, vertelt historisch onderzoeker Pierre Hupperts. "Iedereen kent elkaar hier." In de hechte dorpsgemeenschappen wonen nakomelingen van slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en vermeende daders vlakbij elkaar of zitten met elkaar op school of op de voetbalclub. Maar wat gebeurt er als informatie, zoals wie er fout was in de oorlog, op straat komt te liggen?

Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging

Vanaf 2 januari 2025 kunnen geïnteresseerden, onderzoekers en familie van nabestaanden een studieruimte van het Nationaal Archief in Den Haag reserveren om onder voorwaarden het gedigitaliseerde oorlogsarchief te raadplegen. Ondanks een waarschuwing van de Autoriteit Persoonsgegevens, heeft minister Eppo Bruins toch besloten om het gedigitaliseerde deel van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) toegankelijk te maken.

Hierin zijn ruim 400.000 dossiers opgenomen van verdachten van collaboratie in de Tweede Wereldoorlog. Deze papieren dossiers zijn dan voor iedereen in te zien in het archief. Naar verwachting kunnen mensen in het eerste kwartaal van 2025 het beladen oorlogsarchief raadplegen.

'Ik vind het spannend'

"Ik vind het spannend wat het teweeg gaat brengen", merkt Hupperts op. "Zeker hier." 80 jaar na de Tweede Wereldoorlog ligt het onderwerp hier nog altijd heel gevoelig.

Zelf kon de historisch onderzoeker al wel eerder het oorlogsarchief inzien voor een onderzoek naar de gemeente Gulpen-Wittem. Hij las 139 dossiers van dorpsgenoten die verdacht of veroordeeld waren van collaboratie, en schreef er het boek 'Recht en Onrecht' over. In het boek vertelt hij over het oorlogsverleden van het dorp, maar dan zonder namen te noemen.

Veel grijstinten

Na de oorlog zagen we alles zwart of wit, legt de onderzoeker uit. Maar uit zijn onderzoek bleken juist veel grijstinten. "Qua collaboratie varieert het van mensen die niks hebben gedaan, tot mensen die lid werden van de NSB om hun radio te behouden of hun winkel open te houden, tot 10 tot 15 echte fanatiekelingen, pro-Duitsers. Echte rotzakken die betrokken waren bij het oppakken van onderduikers of het verraden van mensen."

"Dat kom je allemaal tegen in die dossiers." Hij noemt het 'een soort polaroidfoto van het dorp' die zich langzaamaan ontwikkelde.

Landverraders

"Kijk, hier werden na de bevrijding twee NSB-leden, vader en dochter, tentoongesteld als landverraders en beschimpt", vertelt Hupperts wijzend naar het balkon van het oude gemeentehuis van Gulpen. Zij werden net als veel andere NSB'ers gearresteerd. De verhalen van hen en van veel andere NSB'ers die werden gearresteerd tekende Hupperts op in zijn boek.

In het dorp is het verhaal over het balkon wel bekend, maar verder werd er bijna altijd gezwegen over de oorlog. Kinderen en kleinkinderen weten volgens hem daarom vaak weinig of niks. In het boek staat nu, al is het anoniem, wel meer informatie.

Gevoelige informatie

Sinds het boek afgelopen september is uitgebracht, merkt Hupperts hoe gevoelig alles nog ligt. Zo wordt hij door sommige dorpsgenoten gemeden. Die lopen met een boogje om hem heen. "Omdat ze zoiets hebben van: hij weet te veel, hij weet van mijn opa of oma en dat gaan ze liever uit de weg."

Maar Hupperts werd ook benaderd door tientallen dorpsgenoten, zij herkenden in het boek iets van hun eigen familie of vermoedden dat het over hun opa of oma ging. "Zij willen informatie, willen weten hoe fout hun familielid was."

'Het is verdrietig en schaamtevol'

Ook Margriet Vliegen las het boek en dacht, 'wat is hier aan de hand?' Gaat die ene passage soms over mijn opa, vroeg ze zich vertwijfeld af. Ze zocht contact met Hupperts die haar informatie gaf uit het archief. Margriet schrok zich kapot. Haar opa was lid van de NSB en werd na de oorlog opgepakt, maar niet vervolgd. Hij zou lid zijn geworden om zijn bedrijf open te kunnen houden. Een zogenaamde 'brood NSB'er', volgens Hupperts.

"Het emotioneerde me enorm", vertelt Margriet. "Het was shockerend. Ik wist dit niet. Ik kom uit een grote familie en niemand weet het. Waarom weten wij dit niet? Waarom weet ik dit niet? Het is verdrietig en schaamtevol. Ik heb altijd veel gelezen over de oorlog, maar nu gaat het opeens over mij. Dat is een heel vreemd en verwarrend gevoel."

Angst dat informatie op straat komt te liggen

"Praten over het foute verleden leidt vaak tot ruzies binnen de familie", legt Hupperts uit. Hij sprak namelijk veel mensen als Margriet, die er wel over willen praten. "Maar van sommigen willen de zussen of broers absoluut niet dat erover wordt gesproken. Dus als het naar buiten komt en iemand er wel over gaat praten, dan kan dat tot grote onenigheid en spanning leiden."

Hupperts werd zelfs gebeld door een oudere dame die het dossier van haar familie uit het archief wil gaan halen. Ze wilde dat het verdween, zodat niemand het kan lezen. Zij is bang dat de informatie op straat komt te liggen. En zij is niet de enige. Een aantal dorpsgenoten zijn bang voor wat er naar buiten kan komen over hun familie.

Bron: Eigen beeld

Opa was Duitse soldaat

De familie van Yannick, Henk is wel voor openheid in het verleden. Zij staan daarom met naam en toenaam in het boek 'Recht en Onrecht'. De opa van Yannick was Duitser, hij woonde in Gulpen waar zijn oma vandaan kwam. In de oorlog werd hij opgeroepen voor de dienstplicht in het Duitse leger. Zijn opa bleek te hebben gevochten in Leningrad (nu Sint-Petersburg, red.).

Yannick laat foto's zien van zijn opa in legeruniform. De onderscheidingen bleken voor het uitblinken in man-tot-mangevechten. "Dat is heftig om te ontdekken", vertelt Yannick. "Je maakt voor jezelf een beeld dat het allemaal wel meeviel. Maar hij heeft dus wel hele heftige dingen meegemaakt en heftige dingen gedaan. Ook al is hij niet vrijwillig gegaan, hij is ook dader. Dat is moeilijk, maar wel de waarheid."

Niet meer schamen

Het weten is beter dan het niet weten of erover zwijgen, vindt Yannick. Het werkt door op volgende generaties. "Maar als je weet wat er is gebeurd met je opa, kan je alles beter plaatsen. En inzien dat het niet jouw last of schuld is." Dat geldt ook voor NSB-kinderen en kleinkinderen benadrukt Yannick.

De deksel moet eraf vindt ook Margriet Vliegen. "Er moet openheid komen, zodat je je niet meer hoeft te schamen. Wat kunnen wij er aan doen", zegt ze.

'Goed dat feiten op tafel komen'

Ook Hupperts pleit voor openheid. Al waarschuwt hij wel voor snelle conclusies en oordelen. De informatie uit het archief is maar een deel van het verhaal en moet in context geplaatst worden.

"Maar het is goed dat de feiten op tafel komen, want sommige verhalen kloppen niet. Zoals het hardnekkige verhaal over twee dorpsgenoten die als SS'er in Rusland hadden gevochten. Hun familie woonde nog in het dorp en werd met de nek aangekeken. In hun dossiers stond iets heel anders", vertelt Hupperts. "Ze zaten niet bij de SS en eentje was zelfs geen lid van de NSB. Ze waren niet verder gekomen dan Aken."

In reine komen

"Voor sommigen zal het meevallen en een opluchting zijn", gaat de onderzoeker verder.

"Voor een aantal mensen zal het schrikken zijn. Maar ik denk dat het goed is na 80 jaar, als je als maatschappij met elkaar in het reine komt met dat verleden."

Na de arrestatie van de vermoedelijke Rotterdamse serieschutter, Sendric S., reageerde de buurt opgelucht. Toch voelen sommige wijkbewoners zich na de 3 moorden nog altijd angstig, ziet de stadsmarinier. "Dat gevoel van onveiligheid gaat nog lang door."

Door 3 fatale schietpartijen in nog geen 2 weken tijd stond eind december het leven in het Rotterdamse stadsdeel IJsselmonde even stil. Uit het niets werden 3 mannen op straat neergeschoten. Het zorgde voor een uitzonderlijk advies: 'Ga bij voorkeur niet alleen naar buiten, vermijd donkere plekken.'

Meer ernstige incidenten

Stadsmarinier Wieke van de Haterd was betrokken bij het opstellen van dat advies. Een stadsmarinier is een ambtenaar die vanuit de gemeente werkt aan de veiligheid in de buurt. Van Haterd's werkterrein is IJsselmonde, waar de schietpartijen waren. Een wijk waar de afgelopen jaren het aantal ernstige incidenten is toegenomen, zegt ze.

Na de eerste schietpartij, was nog helemaal niet duidelijk wat er aan de hand was. "Wat maakt dat deze man specifiek is uitgekozen of is het toevallig?" Er werd tegelijkertijd ook onderzoek gedaan naar het wapen. "Toen is ook het tweede slachtoffer gevallen", vertelt ze. Er werden beelden vrijgegeven, maar het leidde nog niet tot de schutter. Het derde slachtoffer viel opnieuw in hetzelfde gebied. "Toen is de link gelegd: het gaat om dezelfde dader."

'Er was echt gevaar'

De politie schaalde volgens Van de Haterd snel op waardoor alle capaciteit beschikbaar was om de schutter snel te pakken. "Omdat er echt gevaar was dat hij weer zou toeslaan." De gemeente en politie kwamen samen tot het advies niet alleen naar buiten te gaan. "Daar hebben we lang over getwijfeld", zegt ze. "Want uiteindelijk gaat het ook uit van een maakbaarheid dat het niet kan gebeuren."

Maar de situatie was uitzonderlijk. "Het was duidelijk wat zich in IJsselmonde afspeelde, er leek echt een verband", legt ze uit. En veel was ook onzeker. Er was veel politie, zichtbaar en onzichtbaar in de wijk. Ook was er veel aandacht voor. "Wat doet dat met zo'n verdachte? Escaleert het meer, wordt de situatie gevaarlijker? Daar moet je toch rekening mee houden."

Bewoners ondersteunen

Na het derde slachtoffer gaat het ineens snel. Er wordt een duidelijke foto vrijgegeven en na een klopjacht kan de politie hem inrekenen. Beelden van de inval circuleren al snel via social media, het gaat om een flat in de buurt van de schietpartijen. De 24-jarige Sendric S. werd er aangehouden, die niet officieel woont in het gebouw. De opluchting is groot. "Omdat je echt bang bent dat er nog andere slachtoffers gaan vallen."

De strafzaak tegen S. begint, over een motief is niets bekend. Wijkmarinier Van de Haterd is nog erg bezig met het organiseren van de nazorg in de wijk. "Het effect van dat gevoel van onveiligheid dat gaat heel lang door", vertelt ze. "We zijn met z'n allen druk bezig om te kijken wat we kunnen doen om de bewoners hierin te ondersteunen".

President Donald Trump kondigde het gisteravond aan: Amerika gaat een importheffing van 20 procent op alle producten uit de Europese Unie doorvoeren. Wereldwijd waarschuwen economen dat dit een slecht idee is, vooral voor de VS zelf. Toch zet Trump door.