Wie was lid van de NSB of pleegde verraad tijdens de oorlog? Vanaf 2 januari kan iedereen dat opzoeken in het oorlogsarchief. Spannend voor een dorp als Gulpen in Limburg. "Hopelijk werkt het helend en maakt het geen gemeenschappen of families kapot."

De openbaarmaking van het oorlogsarchief leeft in zijn dorp, vertelt historisch onderzoeker Pierre Hupperts. "Iedereen kent elkaar hier." In de hechte dorpsgemeenschappen wonen nakomelingen van slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en vermeende daders vlakbij elkaar of zitten met elkaar op school of op de voetbalclub. Maar wat gebeurt er als informatie, zoals wie er fout was in de oorlog, op straat komt te liggen?

Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging

Vanaf 2 januari 2025 kunnen geïnteresseerden, onderzoekers en familie van nabestaanden een studieruimte van het Nationaal Archief in Den Haag reserveren om onder voorwaarden het gedigitaliseerde oorlogsarchief te raadplegen. Ondanks een waarschuwing van de Autoriteit Persoonsgegevens, heeft minister Eppo Bruins toch besloten om het gedigitaliseerde deel van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) toegankelijk te maken.

Hierin zijn ruim 400.000 dossiers opgenomen van verdachten van collaboratie in de Tweede Wereldoorlog. Deze papieren dossiers zijn dan voor iedereen in te zien in het archief. Naar verwachting kunnen mensen in het eerste kwartaal van 2025 het beladen oorlogsarchief raadplegen.

'Ik vind het spannend'

"Ik vind het spannend wat het teweeg gaat brengen", merkt Hupperts op. "Zeker hier." 80 jaar na de Tweede Wereldoorlog ligt het onderwerp hier nog altijd heel gevoelig.

Zelf kon de historisch onderzoeker al wel eerder het oorlogsarchief inzien voor een onderzoek naar de gemeente Gulpen-Wittem. Hij las 139 dossiers van dorpsgenoten die verdacht of veroordeeld waren van collaboratie, en schreef er het boek 'Recht en Onrecht' over. In het boek vertelt hij over het oorlogsverleden van het dorp, maar dan zonder namen te noemen.

Veel grijstinten

Na de oorlog zagen we alles zwart of wit, legt de onderzoeker uit. Maar uit zijn onderzoek bleken juist veel grijstinten. "Qua collaboratie varieert het van mensen die niks hebben gedaan, tot mensen die lid werden van de NSB om hun radio te behouden of hun winkel open te houden, tot 10 tot 15 echte fanatiekelingen, pro-Duitsers. Echte rotzakken die betrokken waren bij het oppakken van onderduikers of het verraden van mensen."

"Dat kom je allemaal tegen in die dossiers." Hij noemt het 'een soort polaroidfoto van het dorp' die zich langzaamaan ontwikkelde.

Landverraders

"Kijk, hier werden na de bevrijding twee NSB-leden, vader en dochter, tentoongesteld als landverraders en beschimpt", vertelt Hupperts wijzend naar het balkon van het oude gemeentehuis van Gulpen. Zij werden net als veel andere NSB'ers gearresteerd. De verhalen van hen en van veel andere NSB'ers die werden gearresteerd tekende Hupperts op in zijn boek.

In het dorp is het verhaal over het balkon wel bekend, maar verder werd er bijna altijd gezwegen over de oorlog. Kinderen en kleinkinderen weten volgens hem daarom vaak weinig of niks. In het boek staat nu, al is het anoniem, wel meer informatie.

Gevoelige informatie

Sinds het boek afgelopen september is uitgebracht, merkt Hupperts hoe gevoelig alles nog ligt. Zo wordt hij door sommige dorpsgenoten gemeden. Die lopen met een boogje om hem heen. "Omdat ze zoiets hebben van: hij weet te veel, hij weet van mijn opa of oma en dat gaan ze liever uit de weg."

Maar Hupperts werd ook benaderd door tientallen dorpsgenoten, zij herkenden in het boek iets van hun eigen familie of vermoedden dat het over hun opa of oma ging. "Zij willen informatie, willen weten hoe fout hun familielid was."

'Het is verdrietig en schaamtevol'

Ook Margriet Vliegen las het boek en dacht, 'wat is hier aan de hand?' Gaat die ene passage soms over mijn opa, vroeg ze zich vertwijfeld af. Ze zocht contact met Hupperts die haar informatie gaf uit het archief. Margriet schrok zich kapot. Haar opa was lid van de NSB en werd na de oorlog opgepakt, maar niet vervolgd. Hij zou lid zijn geworden om zijn bedrijf open te kunnen houden. Een zogenaamde 'brood NSB'er', volgens Hupperts.

"Het emotioneerde me enorm", vertelt Margriet. "Het was shockerend. Ik wist dit niet. Ik kom uit een grote familie en niemand weet het. Waarom weten wij dit niet? Waarom weet ik dit niet? Het is verdrietig en schaamtevol. Ik heb altijd veel gelezen over de oorlog, maar nu gaat het opeens over mij. Dat is een heel vreemd en verwarrend gevoel."

Angst dat informatie op straat komt te liggen

"Praten over het foute verleden leidt vaak tot ruzies binnen de familie", legt Hupperts uit. Hij sprak namelijk veel mensen als Margriet, die er wel over willen praten. "Maar van sommigen willen de zussen of broers absoluut niet dat erover wordt gesproken. Dus als het naar buiten komt en iemand er wel over gaat praten, dan kan dat tot grote onenigheid en spanning leiden."

Hupperts werd zelfs gebeld door een oudere dame die het dossier van haar familie uit het archief wil gaan halen. Ze wilde dat het verdween, zodat niemand het kan lezen. Zij is bang dat de informatie op straat komt te liggen. En zij is niet de enige. Een aantal dorpsgenoten zijn bang voor wat er naar buiten kan komen over hun familie.

Bron: Eigen beeld

Opa was Duitse soldaat

De familie van Yannick, Henk is wel voor openheid in het verleden. Zij staan daarom met naam en toenaam in het boek 'Recht en Onrecht'. De opa van Yannick was Duitser, hij woonde in Gulpen waar zijn oma vandaan kwam. In de oorlog werd hij opgeroepen voor de dienstplicht in het Duitse leger. Zijn opa bleek te hebben gevochten in Leningrad (nu Sint-Petersburg, red.).

Yannick laat foto's zien van zijn opa in legeruniform. De onderscheidingen bleken voor het uitblinken in man-tot-mangevechten. "Dat is heftig om te ontdekken", vertelt Yannick. "Je maakt voor jezelf een beeld dat het allemaal wel meeviel. Maar hij heeft dus wel hele heftige dingen meegemaakt en heftige dingen gedaan. Ook al is hij niet vrijwillig gegaan, hij is ook dader. Dat is moeilijk, maar wel de waarheid."

Niet meer schamen

Het weten is beter dan het niet weten of erover zwijgen, vindt Yannick. Het werkt door op volgende generaties. "Maar als je weet wat er is gebeurd met je opa, kan je alles beter plaatsen. En inzien dat het niet jouw last of schuld is." Dat geldt ook voor NSB-kinderen en kleinkinderen benadrukt Yannick.

De deksel moet eraf vindt ook Margriet Vliegen. "Er moet openheid komen, zodat je je niet meer hoeft te schamen. Wat kunnen wij er aan doen", zegt ze.

'Goed dat feiten op tafel komen'

Ook Hupperts pleit voor openheid. Al waarschuwt hij wel voor snelle conclusies en oordelen. De informatie uit het archief is maar een deel van het verhaal en moet in context geplaatst worden.

"Maar het is goed dat de feiten op tafel komen, want sommige verhalen kloppen niet. Zoals het hardnekkige verhaal over twee dorpsgenoten die als SS'er in Rusland hadden gevochten. Hun familie woonde nog in het dorp en werd met de nek aangekeken. In hun dossiers stond iets heel anders", vertelt Hupperts. "Ze zaten niet bij de SS en eentje was zelfs geen lid van de NSB. Ze waren niet verder gekomen dan Aken."

In reine komen

"Voor sommigen zal het meevallen en een opluchting zijn", gaat de onderzoeker verder.

"Voor een aantal mensen zal het schrikken zijn. Maar ik denk dat het goed is na 80 jaar, als je als maatschappij met elkaar in het reine komt met dat verleden."

Iran en de Verenigde Staten zitten vandaag om de tafel in Oman om een nieuw atoomakkoord af te sluiten. President Donald Trump stapte in 2018 uit het vorige akkoord, waarom zijn de landen nu weer in gesprek? "Alternatief is bombardementen."

Iran-deskundige en analist bij het Haagsche Instituut Geopolitiek Damon Golriz verwacht dat beide landen heel positief de gesprekken van vandaag ingaan. "En dat er ook eigenlijk een rail wordt gelegd voor de bewegingen die meer richting diplomatie gaan in plaats van oorlogsretoriek."

'Amerika wel kernwapens tegenhouden'

De gesprekken gaan dus over een nieuw atoomakkoord tussen Iran en de VS, waarin de landen afspraken maken over het nucleaire programma van Iran en wat ze met die technologie doen. "Het heeft alleen maar een politiek besluit nodig om zometeen kernwapens te maken. En dat wil Amerika tegenhouden."

De reden dat de VS toenadering zoekt heeft volgens Golriz te maken met de rivaliteit tussen de VS en China, waar het Midden-Oosten tussen zit. "Het is een veld waarin energie en logistiek een belangrijke rol spelen", legt hij uit. "En wat Iran wil is eigenlijk minder sancties, omdat de Amerikanen heel veel sancties hebben opgelegd de afgelopen paar jaar. En natuurlijk ook dat er geen oorlog komt."

De vorige 'Iran-deal'

Dit is niet de eerste keer dat Iran en de VS praten over kernprogramma's. In 2015 waren de landen het al eens geworden over het Iraanse kernprogramma. Iran zou volgens dit plan afzien van het maken van kernwapens. In ruil daarvoor beloofde landen zoals de Verenigde Staten en Europese landen om economische sancties tegen Iran op te heffen.

Toen Donald Trump in 2018 begon aan zijn eerste termijn als Amerikaanse president stapte hij uit het akkoord, ook kondigde hij nieuwe sancties aan op Iran. Sindsdien houdt Iran zich ook steeds minder aan de afspraken uit het akkoord.

'Iran moet gesprek aangaan'

Volgens de Iran-deskundige is dit het juiste moment om te praten over een nieuw akkoord. "Iran is ontzettend verzwakt na 7 oktober door de aanvallen van Israël op bijvoorbeeld Hezbollah, Hamas en de Houthis." Dat zijn allemaal groepen die militair gesteund worden door Iran.

"Er is ook een militaire opbouw in de regio door Amerika die ongekend is in de afgelopen 20 jaar", vertelt Golriz. "Dat samen zorgt ervoor dat Iran het gesprek moet aangaan, omdat het alternatief bombardementen is."

'Regime wordt niet gedragen door bevolking'

Volgens Golriz heeft Iran nu ook te maken met veel interne problemen, wat een belangrijke reden is om in gesprek te gaan. Zo waren er de afgelopen jaren veel demonstraties voor vrouwenrechten. "Het regime wordt niet gedragen door de bevolking. Jonge mensen willen meer vrijheid, een westerse manier van leven. Dit regime kan dat niet geven."

"Economisch gaat het ook heel slecht", gaat hij verder. "Het land is gesanctioneerd op allerlei manieren. Je kan hier bijvoorbeeld geen geld over maken naar Iran als je familieleden hebt." Ook mogen veel bedrijven niet handelen met Iran, hierdoor is het land economisch grotendeels afgesloten van de rest van de wereld.

'Trump wil voor vrede zorgen'

De reden dat de VS het gesprek opnieuw aangaat, heeft volgens Golriz vooral te maken met president Trump zelf. "Hij wil een deal sluiten omdat hij de president wil zijn die voor vrede zorgt", legt hij uit.

President Trump wil volgens de Iran-deskundige het land naar zich toetrekken, om meer invloed te krijgen in het Midden-Oosten. "Waar dus energie en logistiek een belangrijke rol spelen. En dat samen zorgt ervoor dat er voldoende politieke wil is om deze bijeenkomst te laten slagen."

Het aantal meldingen van frauduleuze belletjes is enorm gestegen. Volgens expert Dave Maasland zijn de daders vaak Nederlandse jongeren die door bendes hiervoor geronseld worden. ”Het lijkt steeds meer op georganiseerde misdaad.”

Steeds meer criminelen proberen via de telefoon geld af te troggelen bij niets vermoedende slachtoffers. Dat blijkt uit recente cijfers van de fraudehelpdesk. In de eerste drie maanden van dit jaar kwamen er 9.793 meldingen binnen bij het anti-fraude instituut. In 2024 lag dit aantal in dezelfde periode nog op 3.031 meldingen.

Grote criminele bendes

Cybercrime-expert Dave Maasland is niet verbaasd over deze toename. "Deze vorm van misdaad begint echt de vorm aan te nemen van georganiseerde misdaad", legt hij uit.

Er zitten volgens hem steeds vaker grote criminele bendes achter deze vorm van oplichting. "Die weten hoeveel geld hiermee te verdienen valt."

'We zijn gewend alles online te delen'

Daarnaast maakt nieuwe technologie als AI het stuk makkelijker voor deze criminelen om hun slag te slaan, zegt Maasland. "De opkomst van kunstmatige intelligentie speelt zeker een rol en die versnelt deze opmars alleen maar. Je hebt nu voor het klonen van een Nederlandse stem, nog maar 10 seconden nodig van de oorspronkelijke stem", legt hij uit. "Dus dat wordt steeds beter en makkelijker."

"Maar dat is zeker niet de enige factor", benadrukt de expert. Ons eigen online gedrag speelt oplichters ook vaak behoorlijk in de kaart. "We zijn zo gewend om alles online te delen, omdat we elkaar vertrouwen. Deze gegevens lekken ook vaak uit. Maar dat zorgt er wel voor dat criminelen heel geloofwaardig deze telefoontjes kunnen plegen."

'Kan iedereen overkomen'

"Ze zijn echt zo geraffineerd deze oplichters", gaat Maasland verder. "Ze bellen je dus op en gebruiken in zo'n telefoontje allemaal gegevens van jou. Ze weten je naam, je adres en soms zelfs ook je banksaldo. Dan wordt het zo geloofwaardig allemaal."

Maasland heeft zelf van dichtbij gezien hoe deze criminelen te werk gaan. "Ik heb wel eens telefoontjes van de politie mogen mee luisteren. De manier waarop deze oplichters dat doen, is echt zo extreem gehaaid en geloofwaardig", vertelt hij. "Zo klantvriendelijk ook. Ik me voorstellen dat iedereen hier in mee zou kunnen gaan. Het kan dus echt iedereen overkomen."

Geronselde jongeren hebben 'geen idee'

Wat Maasland ook zorgen baart, is de leeftijd van de daders die zich met deze vorm van oplichting bezig houden. "Het zijn vooral veel jongeren ook die geronseld worden door deze bendes, helaas ook in vriendengroepen. Want veel van deze fraudeurs zitten gewoon in Nederland. Daar waarschuwt de politie voor."

"Ze vertellen deze jongeren niet dat ze geld stelen van ene mevrouw Jansen, maar dat ze stelen van de verzekering of van de bank", gaat hij verder. "In de rechtszaal komen ze er soms pas achter dat mevrouw Jansen het slachtoffer is en haar hele pensioenpotje weg is. Ze hebben echt geen idee."

'Let op urgentie'

De expert heeft tot slot nog een gouden tip hoe je kunt voorkomen dat je in de val van deze oplichters loopt. "Let op urgentie, dat komt bij al deze vormen van oplichting voor, of ze nou kunstmatige intelligentie gebruiken of niet."

"Ze roepen altijd hun slachtoffer op om direct iets te doen, meteen iets over te maken", legt hij Maasland uit. "Want anders verlies je je geld of je telefoon. Als je wordt opgedragen direct te handelen, moeten alle alarmbellen afgaan."