Nut van bevolkingsonderzoek naar kanker ter discussie: dit is waarom Nederland er toch mee doorgaat

Volgens Noors onderzoek heeft screenen op kanker weinig zin: mensen leven er namelijk niet langer door. Toch wordt wel fors ingezet op dit soort bevolkingsonderzoeken. Wat moet je geloven? Dit is waarom Nederland ermee doorgaat en er geloof in houdt.

In Nederland kun je je preventief laten screenen op borst-, baarmoeder- en darmkanker. Er wordt vooral gekeken naar groepen die het meeste risico lopen. Zo kunnen vrouwen tussen de 50 en 75 jaar iedere 2 tot 3 jaar hun borsten laten controleren, en vrouwen boven de 30 kunnen elke 5 jaar een uitstrijkje laten maken. Het ministerie van Volksgezondheid kijkt ook of het programma uitgebreid kan worden naar long- en prostaatkanker.

Een langer leven?

Toch heeft dit preventief screenen van mensen op kanker nauwelijks effect, schrijven onderzoekers deze week in het wetenschappelijke tijdschrift JAMA. Hoogleraar geneeskunde Michael Bretthauer van de Universiteit van Oslo leidde het onderzoek.

"Vaak hoor je de slogan dat kankerscreenings levens redden. Wij wilden weten of dat klopt", vertelt hij. "Ons onderzoek gaat niet over of dit soort screenings in het algemeen werken, dus of er kanker wordt ontdekt, maar of je er langer door leeft. Dat is dus niet zo, en zo wordt het wel vaak gepromoot."

Sommigen leven korter

Twee groepen werden in het onderzoek vergeleken: mensen die een kankerscreening ondergingen en mensen die dat niet deden. Uiteindelijk leefde die eerste groep gemiddeld niet langer dan de tweede. Alleen bij darmkankeronderzoek was er een lichte winst, van zo'n 3,5 maand.

Maar hoe kan dat? Bretthauer legt het uit: "Het betekent niet dat iedereen op hetzelfde moment overlijdt. Bij sommige mensen wordt op tijd kanker ontdekt, zij krijgen een goede behandeling en leven daardoor langer. Maar gemiddeld leeft de groep uiteindelijk niet langer. Dat betekent dus dat sommige mensen ook korter leven na een screening."

Bij welke groep hoor jij?

Volgens de onderzoeker is ook bekend dat dat gebeurt: bij kankerbehandelingen horen namelijk risico's. "Mensen kunnen overlijden aan complicaties door een operatie. Bestraling en chemotherapie zijn zware behandelingen die gevaarlijk kunnen zijn. Meestal gebeurt er niets, maar we zien dat zo'n 1 à 2 procent door de behandeling sterft."

"Dat heft dus het effect op van de mensen die langer leven. En het probleem is dat, als jij je laat screenen, je nooit weet bij welke groep je zal horen. Is dat de groep die langer leeft, of juist korter?"

Minister Kuipers: screenings gaan door

Na de publicatie van het Noorse onderzoek liet het Nederlandse ministerie van Volksgezondheid al snel weten dat bevolkingsonderzoeken 'gewoon' doorgaan. Zorgminister Ernst Kuipers licht dat verder toe: "Wat de onderzoeker claimt, is dat als bij jou kanker wordt geconstateerd, je vroeg wordt behandeld en langer leeft, dat geen effect heeft op de bevolking als geheel."

En dat is ook zo, erkent de minister. "Als je de overlevingskans verbetert voor één individu, wat betekent dat voor alle andere mensen die geen kanker hebben? Het zal niet verbazen dat dat effect heel klein is."

'Maak je eigen overweging'

Toch vindt hij dat het belang per individu juist het belangrijkst is. "Als individu zul je zeggen: 'Ik ben blij dat dit bij mij gevonden is.' En wat dat doet op de levensverwachting van mensen bij jou in het dorp, dat is totaal irrelevant."

Volgens Kuipers kan het nieuwe onderzoek naar kankerscreenings 'verwarring zaaien'. "Ik wil mensen meegeven: als je een uitnodiging krijgt, maak je eigen overweging. Die maak je voor jezelf, je partner en voor jouw omgeving."

Sterfte aan specifieke kanker

Mireille Broeders is als hoogleraar Personalized Cancer Screening bij het Radboudumc in Nijmegen nauw betrokken bij bevolkingsonderzoeken naar kanker. Net als voor de minister staat het nut van de screenings voor haar niet ter discussie.

"Dit onderzoek maakt soms keuzes die ik niet gemaakt zou hebben", reageert ze. "Je moet kijken naar de sterfte aan de specifieke kanker waar je op screent en of dat wordt teruggedrongen. En als er kanker ontdekt wordt bij een screening, kun je dan bijvoorbeeld ook een minder intensieve behandeling bieden?"

Voor- en nadelen bevolkingsonderzoek

"Er zitten verschillende voordelen en verschillende nadelen aan bevolkingsonderzoek", zegt Broeders. "Ik denk dat het jammer is om er maar eentje uit te kiezen en te zeggen: 'Daar zie ik geen effect, dus kankerscreenings zijn nutteloos.'"

"We zoeken naar mensen die nog geen klachten, maar toch kanker hebben. Dat zijn er gelukkig niet zo heel erg veel, dus dat heeft weinig effect op de grote groep", vervolgt ze. "Maar het gaat juist om het verschil dat je binnen die groep kunt maken. Als jij die ene persoon bent bij wie kanker wordt ontdekt, ben je volgens mij heel blij dat je naar het onderzoek bent gegaan."

'Verder kijken dan deze cijfers'

"Ik zou hopen dat mensen niet op basis van deze studie gaan twijfelen over deelname", drukt Broeders mensen op het hart. "Er is heel veel informatie over deze onderzoeken bekend in Nederland. Ik hoop dat ze verder kijken dan deze cijfers over totale sterfte."

"Als jij meedoet en kanker blijkt te hebben, heb je echt vooral voordeel aan die screening." Toch benadrukt ze, net als de Noorse onderzoekers, dat er nadelen kúnnen zijn. "Heel veel mensen hebben die kanker niet en zij hebben natuurlijk ook kans op nadelen. Dat moet je wel meewegen."

Onderzoeker: 'Screenings hoeven niet te stoppen'

Ondanks zijn resultaten over langer leven, vindt ook onderzoeker Michael Bretthauer niet dat kankerscreenings helemaal moeten stoppen. "Dat zeg ik niet. Er kunnen meer voordelen zijn dan alleen langer leven. Als door een screening kanker eerder wordt ontdekt, heb je misschien een betere kwaliteit van leven in de tijd die je hebt, bijvoorbeeld."

"Maar je kunt dus niet verwachten dat je er ook langer door leeft. Waarschijnlijk overlijdt je ongeveer op hetzelfde moment aan iets anders."

Aandacht voor de risico's

"De slogan 'kankerscreening redt levens' is dus misleidend. Want sommige mensen leven er korter door. Ik vind dus niet dat je dat zou moeten zeggen." Volgens Bretthauer kunnen betere andere voordelen worden gepromoot, zoals die betere kwaliteit van leven.

"Maar ook de risico's moeten duidelijk zijn. Geef duidelijke cijfers over de mogelijke negatieve gevolgen van een behandeling." Nu gebeurt dat volgens hem niet, of te weinig. "Pas als mensen alle informatie hebben, kunnen ze voor zichzelf een onderbouwde keuze maken of ze zich willen laten screenen of niet."