Drie kilometerslange tunnels onder de Limburgse heuvels van waaruit met laserstralen zwaartekrachtgolven in het heelal worden gemeten. Een erg ambitieus en ook duur plan, maar Limburg wil de Einstein Telescoop graag hebben.
"We willen een instrument bouwen dat zó gevoelig is dat het bij wijze van spreken de waterspiegelstijging in het IJsselmeer kan meten wanneer daar 1 druppel water in valt", vertelt natuurwetenschapper Frank Linde. Maar Linde is niet echt van plan om zich met de waterspiegelstijging in het IJsselmeer bezig te houden. Met de Einstein Telescoop wil hij zwaartekrachtgolven meten in het heelal.
De Einstein Telescoop
Het project de Einstein Telescoop moet een geavanceerd meetinstrument worden dat zwaartekrachtsgolven kan meten. Deze golven geven informatie over 'de meest extreme gebeurtenissen' van het heelal, schrijven de projectontwikkelaars op hun website. Bijvoorbeeld over het bestaan van zwarte gaten en neutronensterren en ook over de eerste momenten van de oerknal. De telescoop moet tot duizend keer meer zwaartekrachtsgolven vinden dan zijn voorgangers.
De provincie Limburg en de Nederlandse wetenschappers willen de Einstein Telescoop graag in Zuid-Limburg bouwen, maar ze zijn nog in competitie met Italië, dat hem graag op Sardinië wil realiseren. Beide locaties zijn in de ESFRI-aanvraag opgenomen, dat wil zeggen dat het bouwen van de faciliteit op die locatie als belangrijk wordt gezien voor toponderzoek. Wie van de twee de uiteindelijke kandidaat wordt, hangt af van de financiële steun die zij van wetenschappers en andere landen ontvangen. In totaal deden meer dan 700 wetenschappers van 41 onderzoeksinstituten in Europa de aanvraag voor de Einstein Telescoop.
Bewijs voor theorie Einstein
Het extreem gevoelige apparaat moet ongeveer 10 kilometer lang worden. In het plaatsje Terziet, in het uiterste zuiden van Limburg, heeft de wetenschapper de plek gevonden waar de telescoop moet komen: onder de berg daar, op 300 meter diepte. De Limburgse bodem is bij uitstek geschikt voor het project: twee bodemlagen op elkaar, die trillingen grotendeels absorberen.
Op 14 september 2015 lukte het wetenschappers om een zwaartekrachtgolf te meten, en daarmee bewezen ze dat Albert Einstein 100 jaar eerder gelijk had. Einstein beweerde in zijn algemene relativiteitstheorie dat ruimte zich kromt rond zware voorwerpen zoals sterren, planeten of zwarte gaten. Zwaartekrachtgolven zijn eigenlijk 'rimpelingen in de ruimte'; ze worden veroorzaakt door sterren die op elkaar botsen, of zwarte gaten die om elkaar heen draaien. En door de oerknal. Dat betekent dat het heelal niet bestaat uit rechte lijnen, maar uit een golvend universum.
Foto van de oerknal
Een van de wetenschappers die zich in Maastricht bezighouden met de ontwikkeling van de Einstein Telescoop is Gideon Koekoek. Het is zijn droom om ooit een 'foto' van de oerknal te maken. Koekoek: "Op dit moment hebben we al beelden van ongeveer 400.000 jaar na de oerknal. Dat zijn beelden van het licht dat toen vrijkwam. Maar juist in die eerste 400.000 jaar na de oerknal was er geen licht. Licht zat nog gevangen in de enorme dichtheid waaruit het heelal toen bestond."
"Zwaartekrachtgolven waren er wel en die kunnen we ook nu nog meten", vertelt Koekoek. Een foto van de oerknal zal de Einstein Telescoop waarschijnlijk niet kunnen maken. Het instrument gaat zich wel richten op de zwaartekrachtgolven veroorzaakt door zwarte gaten en neutronensterren.
Aantrekken slimme jongens en meisjes
Het project moet bij benadering 1,5 miljard euro gaan kosten. "Maar", zegt hoogleraar Linde, "de opbrengsten zullen ook groot zijn. Dit project gaat heel veel werkgelegenheid creëren. Heel veel slimme jongens en meisjes zullen naar Zuid-Limburg trekken, want heel veel technologische bedrijven zullen zich hier willen vestigen."
Die mening wordt gedeeld door het provinciebestuur. Gedeputeerde Joost van den Akker (VVD) ziet de overheid in dit geval als de belangrijkste aanjager en investeerder. Limburg kan koploper worden in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek naar zwaartekrachtgolven. "En de uiteindelijke economische opbrengsten daarvan zullen er ongetwijfeld zijn, maar zijn nu nog niet precies te voorspellen." In ieder geval denkt de provincie aan 500 directe en 1150 indirecte arbeidsplaatsen dankzij het project.
Grote veranderingen
De vraag naar het nut van zo'n project vermoeit professor Linde geregeld. "Het is altijd een van de eerste vragen die ik krijg: wat heb ik er aan?" Maar ook volgens Linde zullen er resultaten uit dit onderzoek komen die het dagelijks leven definitief veranderen.
"Het internet bestaat alleen omdat er in Zwitserland bij CERN wetenschappers waren die grote databestanden wilden uitwisselen; de mobiele telefoon is er alleen omdat James Maxwell zich in de 19de eeuw met elektromagnetisme bezighield. Fundamenteel wetenschappelijk onderzoek heeft altijd tot grote veranderingen geleid."
Nationaal Groeifonds
De enorme kosten die gemoeid zijn met de bouw van de Einstein Telescoop zouden deels gefinancierd moeten vanuit het Nationaal Groeifonds, vindt gedeputeerde Van den Akker. Dat fonds, eerder dit jaar in het leven geroepen door ministers Wopke Hoekstra en Eric Wiebes - kortweg het Wiepke-fonds - heeft 20 miljard euro beschikbaar voor investeringen in ontwikkelingen die bijdragen aan economische groei van Nederland.
Toch staat de Einstein Telescoop nog niet op de eerste lijstjes van het Groeifonds. Van den Akker: "Ik snap niet dat we nog niet op het lijstje van het groeifonds staan (...) Dit is echt een grote kans om het verdienvermogen van Nederland te versterken en het is een grote impuls voor de maakindustrie."
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.