Is het demonstratierecht onbeperkt? En andere vragen over protesteren beantwoord

De protesten tegen de oorlog in Gaza op verschillende universiteiten in Nederland zorgen voor veel discussie over hoe ver de demonstranten en de politie mogen gaan. Voor EenVandaag Vraagt vroegen we wat jullie wilden weten over het demonstratierecht.

Hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam Jon Schilder en hoogleraar algemene rechtswetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen Jan Brouwer geven antwoord op jullie vragen.

1. Is het demonstratierecht onbeperkt?

Nee, zegt Schilder. "Aan alle grondrechten die we kennen in ons land, zijn beperkingen gebonden. Zowel de grondrechten die in de grondwet staan, als de rechten die in Europese verdragen zijn vastgelegd. Dus bij demonstratierecht is dat ook zo in onze grondwet geregeld. Stel dat het demonstratierecht wél onbeperkt zou zijn, dan zou het nogal een chaos worden in onze maatschappij."

In ons land mag demonstratievrijheid om een paar redenen beperkt worden, vervolgt Schilder. "Zo hebben burgemeesters de bevoegdheid om een einde te maken aan een demonstratie, maar ze mogen niet zelf willekeurige redenen verzinnen om dat te doen."

Schilder: "Om een einde te kunnen maken aan een demonstratie moet één van drie voorwaarden worden geschonden: het voorkomen van wanordelijkheden, belang van het verkeer en bescherming van de gezondheid. Op grond van deze specifieke criteria mag de burgemeester demonstraties beperken."

2. Mogen mensen overal demonstreren?

Het uitgangspunt is dat demonstranten mogen demonstreren waar ze willen, zegt Schilder. "Maar dan is het vervolgens aan de burgemeester om te beoordelen: is het wel verantwoord? Hoe zit het met andere belangen, zoals de doorstroom van verkeer, de veiligheid van mensen? Als een demonstratie van tevoren is aangemeld, gaat dit allemaal in overleg met de organisatie die het protest heeft aangemeld."

Brouwer: "Over het algemeen vinden demonstraties op openbare plekken plaats. Dat het nu op universiteiten gebeurt, is tamelijk uniek. Als je daar demonstreert, heb je met twee autoriteiten te maken. Namelijk met de burgemeester en het college van bestuur."

"Het college van bestuur moet vooraf toestemming verlenen. Dat gebeurt nu impliciet in een demonstatieprotocol. Daarin staan voorwaarden en eisen waaraan de student-demonstranten zijn gebonden. Zo gauw demonstranten zich niet aan
deze regels houden, dan kan het college de burgemeester vragen om gebouwen of de erven te ontruimen", zegt Brouwer.

3. Kunnen demonstranten strafrechtelijk vervolgd worden voor de schade die ze aanrichten?

Ja, dat is mogelijk, zegt Schilder. "Dat heet zaakbeschadiging en is een strafbaar feit. Maar er is ook een andere regeling, de zogenaamde groepsaansprakelijkheid. Als mensen in een groep geweld plegen of schade aanrichten, dan kan een individuele deelnemer van zo'n groep vanuit het privaatrecht aansprakelijk worden gehouden voor de gehele schade."

Brouwer voegt toe: "Maar dat kan alleen als de identiteit van een individuele demonstrant is achterhaald én er sprake is van een 'hecht collectief'."

"In het geval van de schade die bij de Universiteit van Amsterdam is aangericht tijdens de protesten tegen de oorlog in Gaza, zou het theoretisch dus kunnen, dat er één persoon meer dan 1 miljoen euro terug moet betalen indien zijn of haar identiteit bekend is", zegt Brouwer. "Die persoon kan vervolgens andere betogers aanspreken om mee te betalen. Dat lijkt me een flinke opgave."

Het is een regeling die in de jaren 70 werd gemaakt bij de krakersrellen, vervolgt Schilder. "In die tijd was het nog zo dat je echt moest bewijzen welke schade iemand had veroorzaakt. Maar omdat veel mensen toen gemaskerd waren, kon je niet zien wie precies wat gedaan had."

4. Zijn er regels voor het gebruik van gezichtsbedekkende kleding tijdens demonstraties?

Er zijn voorschriften die dat verbieden, zegt Schilder. "Bij een demonstratie op een openbare plek kan de burgemeester standaardvoorschriften opleggen. Een criterium kan zijn dat betogers geen gezichtsbedekking mogen dragen."

Brouwer: "Daarnaast hebben we de Wet 'gedeeltelijk verbod gezichtsbedekkende kleding' die het verbiedt om gezichtsbedekkende kleding te dragen op onderwijsinstellingen en in openbare gebouwen. Dus de betogers op universiteiten die hun gezicht bedekken, kunnen hiervoor dus strafrechtelijk worden vervolgd. Daar staat een geldboete op. Die bedragen kunnen oplopen tot maximaal 515 euro."

De wet openbare manifestaties maakt een onderscheid tussen openbare en niet-openbare plekken, zegt Schilder. "Die wet omvat ook verdere regels, waaronder de criteria op grond waarvan een burgemeester een demonstratie mag verbieden."

5. Wanneer wordt besloten om de Mobiele Eenheid in te schakelen?

Dat is afhankelijk van de burgemeester, vertelt Schilder. "Als die een einde wil maken aan een demonstratie - bijvoorbeeld vanwege ernstige wanordelijkheden - dan kan die zijn of haar besluit kracht bijzetten door bijvoorbeeld de Mobiele Eenheid (ME) in te schakelen."

Op moment dat de betoging is ontbonden, dan is het demonstratierecht niet meer van toepassing, vervolgt Schilder. "Het is dan geen legale betoging meer, maar een soort samenscholing. In dat geval mag de burgemeester alle bevoegdheden die hij heeft, inzetten om orde te handhaven."