'In tijden van crisis neemt complotdenken altijd een vlucht': waarom met de coronacrisis ook het wantrouwen tegen de overheid groeide

Ze stonden op het Binnenhof, op het Malieveld en voor de NOS, achtervolgden politici en verstoorden de tv-toespraak van premier Mark Rutte. Demonstranten die zich tegen de coronamaatregelen keerden waren dit jaar prominent in beeld. Wat wil dit zeggen?

"Het is een sociale beweging geworden, zoals je in de vorige eeuw het feminisme had", vertelt cultuursocioloog Stef Aupers. Hij houdt zich inmiddels 15 jaar bezig met een brede kleur aan complottheorieën. "De bereidheid tot actievoeren heeft me dit jaar verbaasd."

Weinig vertrouwen in politiek en media

Of in 2020 de groep complotdenkers groter werd of radicaliseerde moet nog blijken. Uit onderzoek onder de leden van het EenVandaag Opiniepanel blijkt dat zes procent zichzelf complotdenker, 'kritische denker' of 'aanhanger van alternatieve theorieën' noemt. Bij hen is het vertrouwen in politiek en media laag, veelal omdat ze zich genegeerd en weggezet voelen. Binnen veel gezinnen en families wordt hevig gediscussieerd over de pandemie, soms met verstrekkende gevolgen, zoals het verbreken van contact.

Binnen de groep demonstranten stonden actievoerders van allerhande pluimage dit jaar vaak zij aan zij: antivaxxers, QAnon-aanhangers en demonstranten tegen de mondkapjesverplichting en de anderhalvemetersamenleving. Anderen 'doen niet meer mee' of 'stellen kritische vragen richting de overheid". 'Doe zelf onderzoek', postte topmodel Doutzen Kroes op Instagram.

Morele paniek

Aupers nam het bonte gezelschap aan actievoerders waar. Wat hen volgens hem bindt? "Een collectief wantrouwen tegen de overheid. De regering is de nieuwe zondebok. Ik noem dat morele paniek, zoals we dat een paar jaar terug zagen tegen moslims, van wie 'een flink deel wel moslimterrorist moést zijn'."

Ieder individu heeft wel een reden om zich te verzetten, vertelt de cultuursocioloog. Soms terecht: "Kijk het drama met de toeslagenaffaire. Daar liet de overheid duidelijk de burger in de steek en heeft deze van zich vervreemd. Veel complotdenkers raken na een traumatische ervaring met de overheid verzeild in een eigen bubbel van complotten, in een eigen waarheid. Voor een deel moet de overheid daarom ook naar zichzelf kijken."

Wederkerende tendens

Aupers legt uit dat een periode van morele paniek een wederkerende tendens kent tijdens of na een crisis of een ramp. "De aanslagen van 11 september 2001, het auto-ongeluk van prinses Diana in 1997, de Notre Dame die in brand stond en in 2020 de coronapandemie'; bij ingrijpende gebeurtenissen en in tijden van crisis zie je dat complotdenken een vlucht neemt."

Het is dus niet vreemd dat een allesomvattende crisis zoals die in 2020 een voedingsbodem is voor complotdenken. En er was een stevige aanloop naar: "Donald Trump is de conspiracy theorist in chief, met zijn alternative facts en claims over fake news; ook voor het begin van de coronacrisis was dat het geval."

De term complotwappie is een moreel oordeel. Dat werkt averechts

Cultuursocioloog Stef Aupers

Actiebereidheid

De vraag rijst nu: wat te doen, want binnen genoeg families en vriendengroepen woeden stevige ruzies over de coronapandemie. Misschien ietwat cliché, maar stoppen met praten is het slechtste scenario, zo adviseert Aupers. "En de term complotdenker, of complotwappie, dat is een moreel oordeel. Dat werkt averechts. Je zet iemand weg als een schuimbekkende idioot, maar de meeste mensen twijfelen gewoon over wat waar is en wat niet. Het gaat hier vaak niet om een fundamenteel geloof."

Wat 2021 voor ons in petto heeft? "Ik denk dat als deze coronacrisis over is, de urgentie en actiebereidheid weer afneemt. Dat moment komt bijvoorbeeld wanneer iedereen is ingeënt. Bij die vaccinatiediscussie zagen we al een omslag. Op het begin was de groep twijfelaars groot, nu willen steeds meer mensen gewoon die prik. Misschien concluderen we in de toekomst wel: los van enkele uitwassen viel de dreiging wel mee."