Hoe eeuwenoude complottheorieën soms verstrekkende gevolgen kunnen hebben

Dat complotten door corona hoogtij vieren is een bekend verhaal, maar minder bekend is dat die theorieën tot wel eeuwen geleden kunnen reiken. Ze komen vaak terug in een nieuw jasje en hebben soms drastische gevolgen: "Eruit komen is niet eenvoudig."

Een begraafplaats in Bodegraven was dit jaar nog doelwit van complotdenkers. Ze legden bloemen op graven van kinderen die in de jaren 80 zijn gestorven. Volgens de complotdenkers zouden zij overleden zijn na satanisch kindermisbruik, gepleegd door een lokale huisarts en prominente Nederlanders.

Geen enkel bewijs

"Er is iemand die heeft geroepen dat hij zich plotseling kon herinneren dat hij daar getuige van was geweest als kind", zegt journalist Maarten Reijnders, die een boek schreef over complotdenkers. "En diezelfde persoon is er ook van overtuigd dat de Amerikaanse overheid zijn geheugen gewist heeft. Ik weet niet of dat de meest betrouwbare persoon is."

Reijnders benadrukt nog maar eens: voor die complottheorie in Bodegraven is geen enkel bewijs. Maar toch kreeg de theorie volgers.

Dreigementen aan Van Dissel

RIVM-voorman Jaap van Dissel wordt onder andere door deze aanhangers ernstig bedreigd. Justitie houdt drie mannen verantwoordelijk voor de dreiging en het verspreiden van de complottheorie. Zij moesten kort geleden voor de rechter komen.

Reijnders: "Ik denk niet dat ze daardoor op andere gedachten komen. Maar het helpt wel om die stroom van complottheorieën die zij verspreiden te stoppen".

Bij pandemieën vaak complottheorieën

Complotten rond ritueel-satanisch kindermisbruik zie je 'heel vaak' terugkomen, zegt Reijnders. "In Amerika heb je QAnon en daarvoor pizzagate", legt hij uit. Nog verder terug in de tijd is te zien dat het een eeuwenoude complottheorie is, waarin met name joden beschuldigd worden. "Dat ze christelijke kinderen ontvoeren, misbruiken en op rituele wijze offeren." Het is een theorie die teruggaat tot de 12de eeuw. "En tot op de dag van vandaag zie je die terugkomen."

Pandemieën leiden vaak tot complottheorieën, vertelt Reijnders. "Als je ver terug gaat in de geschiedenis zie je dat joden de schuld krijgen van virusuitbraken." En ook over vaccins zijn eeuwenoude theorieën. "In de 18de eeuw begon dat al met het koepokken-vaccin. Dan zie je meteen al spotprenten opduiken van mensen die na die vaccinatie koehoorns of koepoten krijgen."

Niet onschuldig

Dat dit soort complottheorieën lang niet altijd onschuldig zijn, laat niet alleen de zaak Bodegraven maar ook de geschiedenis zien, vertelt Reijnders. "In de Middeleeuwen heb je dat soort verhalen gehad en dat leidde tot een pogrom: er werden hele dorpen gezuiverd van joden. Ook de nazi's hebben zo de weg bereid voor de holocaust."

Dat het zich richt op een bepaalde personen of groepen noemt Reijnders 'een van de gevaarlijke kanten' van het complotdenken. "Met name mensen die verantwoordelijk zijn voor beleid wat mensen niet aanstaat zijn een dankbaar doelwit van complottheorieën."

'Ook goed om kritisch te zijn'

Het kan iedereen overkomen wel eens in een complottheorie te geloven, zegt Reijnders. "Het is ook heel goed om kritisch te zijn op autoriteiten", benadrukt hij. Zeker tijdens een crisis.

Maar er is een groep die heel consequent in allerlei theorieën gelooft. Het belangrijkste verschil tussen complotdenkers en kritische denkers noemt hij dat die laatste groep wel open staat voor dingen die in tegenspraak zijn met wat zij geloven.

Sterke overtuigingen

Complotdenkers zijn mensen zijn met hele sterke overtuigingen, zegt Reijnders. "Bijvoorbeeld mensen op de politieke flanken zijn er vaak ontvankelijk voor, of mensen die zwaar gelovig zijn." Ook nu is die mix weer te zien.

Voor elk mens is angst een belangrijke drijfveer, zegt hij. "In die zin denk ik niet dat complotdenkers heel erg verschillen van gewone mensen." Het is ook 'iets menselijks'. "Je probeert een verhaal te vinden, om chocolade te maken van de enorm complexe werkelijkheid waarin we leven."

Social media als 'echo-kamer'

"Wat je wel vaak ziet, is dat traumatische ervaringen een katalysator zijn voor het geloof in complotdenken", zegt Reijnders. "Aanjagers hebben het idee dat ze de wereld moeten redden." Social media maken het ontzettend gemakkelijk om theorieën te verspreiden, vertelt hij.

"In in die zin spelen ze een belangrijke rol. Maar in het verleden lukte het ook gemakkelijk om complottheorieën te verspreiden", nuanceert hij. Toch vinden gelijkgestemden vinden er wel sneller. "En je ziet met die algoritmes wel dat mensen in een echo-kamer terecht komen waarin ze bevestigd worden door gelijkgestemden."

Buiten de bubbel

Eruit komen is niet eenvoudig, zegt Reijnders, die met veel aanhangers sprak. "Ben je bereid om buiten die bubbel te stappen waar je word ingezogen?", vertelt hij. "Het is verleidelijk om erin te blijven hangen."

Hij sprak met 'hardcore complotdenkers'. "Ik geloof niet je die mensen er ooit van gaat overtuigen dat ze het bij het verkeerde eind hebben. Het is alsof je iemand die zijn hele leven christen is geweest probeert te overtuigen tot de islam. Dat is echt kansloos."