Het riool als afspiegeling van de samenleving: dit is wat jouw ontlasting allemaal vertelt

Vanaf deze week wordt het rioolwater in heel Nederland wekelijks onderzocht op het coronavirus. Uniek? Nee. Uit ons riool wordt veel meer informatie gehaald dan je denkt.

Hoe ver onze meningen ook uiteen lopen in Nederland: een ding is zeker, onze uitwerpselen en urine komen uiteindelijk min of meer op dezelfde hoop terecht. In Nederland staan meer dan 300 rioolwaterzuiveringsinstallaties. En daar wordt niet alleen het water gereinigd. In ons afvalwater schuilt een schat aan informatie. Wat wordt er nog meer allemaal afgelezen?

Pillen slikken en coke snuiven

Stiekem een pilletje slikken of een joint roken? In Nederland blijf je als je dit doet niet helemaal anoniem, vertelt rioolwateronderzoeker Thomas ter Laak van wateronderzoeksinstituut KWR en verbonden aan de UvA. Sinds 2010 wordt er in Amsterdam, Utrecht en regio Eindhoven door metingen in het rioolwater onderzocht hoeveel drugs er wordt gebruikt in die steden. Door het rioolwater te analyseren kan er iets gezegd worden over het gebruik van onder andere cocaïne, xtc, crystal meth, hasj en wiet. "Je krijgt op deze manier inzicht in een situatie die je op een andere manier niet kunt krijgen", zegt Ter Laak.

Zo kwam in 2018 een getal naar voren over het cocaïnegebruik in de hoofdstad. Volgens de analyse werd er dagelijks 3,5 kilo cocaïne gesnoven (of gerookt) in de stad. Is het drugsgebruik door de coronacrisis afgenomen? Eind maart werd een meting gedaan, met opmerkelijke cijfers, vertelt de onderzoeker. In het begin van de intelligente lockdown werd afgelezen dat het drugsgebruik afnam in de hoofdstad. Er werden de helft minder pilletjes geslikt en een kwart minder cocaïne gebruikt ten opzichte van een jaar eerder.

Zoektocht naar drugslabs

Maar er worden ook metingen gedaan die wijzen op illegale lozingen van drugsafval. Regelmatig wordt er door drugsproducenten drugsafval geloosd dat ook in het riool terechtkomt. Door het rioolwater te analyseren ziet Ter Laak dan pieken van grondstoffen uit het productieproces langskomen in het afvalwater.

Op het moment dat zulk afval wordt opgemerkt is het niet meer precies te traceren waar het afval precies vandaan komt of geloosd is, maar het kan wel helpen bij lopende onderzoeken. "Wij zorgen voor het diagnostische gereedschap dat van belang kan zijn bij een onderzoek. Uiteindelijk liggen de maatregelen bij de gemeente of een ministerie."

Afslanken met gevaar voor eigen leven

Maar er is meer af te lezen in het riool. "Als je in het afvalwater kijkt dan zie je het chemische en biologisch spoor van ons gedrag, het gebruik en de blootstelling aan bepaalde stoffen en aanwezigheid van ziekten", vertelt de onderzoeker. In 2018 kon hij samen met twee andere wetenschappers het vermoeden dat er een gevaarlijk afslankmiddel werd gebruikt door amateursporters bevestigen. Dit deden zij door het rioolwater te analyseren voor en tijdens een groot bodybuildingevenement.

In het afvalwater bleken de concentraties van de stof 2,4-dinitrofenol tijdens de sportevenementen 10 keer zo hoog. "We zagen het enorm pieken", zegt Ter Laak. Het middel, dat ook wel bekend staat als DNP, is in Nederland illegaal. Buiten de onderscheppingen van pakketjes met dit middel die vanuit het buitenland ons land binnen komen, geeft dit onderzoek inzicht in het gebruik van dit levensgevaarlijke middel.

Erectiepillen

Ook middelen die niet verboden zijn maar wel veelvuldig illegaal worden verhandeld kunnen door middel van een analyse van het rioolwater in kaart worden gebracht. In Amsterdam, Utrecht en Eindhoven analyseerde Ter Laak samen met het RIVM het rioolwater op sildefanil, de werkzame stof van erectiepillen. "We zagen dat er drie keer meer sildefanil in het rioolwater zat dan het voorgeschreven gebruik", vertelt Ter Laak.

Dat is alarmerend omdat er zonder dokterstoezicht gezondheidsrisico's kleven aan het gebruik van erectiepillen. Via de gereguleerde weg kan een dokter iemand met bepaalde andere klachten adviseren geen of beperkt erectiepillen te gebruiken. "Dit wees er dus op dat de pillen via illegale wegen verkregen werden", vertelt Ter Laak.

Micro-organismen die we liever niet terug vinden in het riool

"Een ander belangrijk ding dat we monitoren in het rioolwater zijn bacteriën die resistent zijn voor antibiotica", vertelt Ter Laak. Dit is naast uitbraken van virussen zoals het coronavirus door de Wereldgezondheidsorganisatie aangemerkt als een bedreiging voor de volksgezondheid. "In onder meer Zuid-Europa, India en China zie je dat steeds meer mensen resistente bacteriën meedragen. Deze kunnen niet worden bestreden met antibiotica."

Dit kan ernstige gevolgen hebben voor de patiënt. Iemand die normaal gesproken genezen kan worden met een antibioticum kan door een bacterie die hier resistent voor is doodziek worden. "Je kunt het rioolwater analyseren van bijvoorbeeld een ziekenhuis of een vliegveld om de verspreiding van resistente bacteriën in kaart te brengen."

Nog veel meer mogelijkheden

Microplastics, hormonen, giftige bestrijdingsmiddelen, stoffen die gebruikt worden om bommen te maken: er zijn nog talloze stoffen te bedenken die in het riool geanalyseerd zouden kunnen worden. Onderzoekers zijn hierin gebonden aan beperkte budgetten om onderzoek te doen en concrete opdrachten vanuit een autoriteit.

Ter Laak zou graag zien dat het onderzoek naar drugsconsumptie en -productie in Nederland landelijk wordt uitgebreid, zoals vanaf deze week ook gebeurt bij het monitoren van de verspreiding van het coronavirus. "Ik denk dat we zo een betere inschatting kunnen krijgen van de markt maar ook inzicht kunnen krijgen op welke plekken drugsproductie plaatsvindt."