Fors financieel tekort dwingt NVWA tot bezuinigingen en personeelsstop, Kamerleden bezorgd: 'Wat betekent dit voor al die belangrijke taken?'

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) kampt met forse financiële problemen. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag. Het tekort steekt schril af bij de miljoeneninvesteringen van de afgelopen jaren. Kamerleden zijn bezorgd over het tekort.

Het financiële tekort werd eind juli door de NVWA-directie aan de medewerkers meegedeeld via een bericht op het intranet. Hoe groot het tekort is, schreef de directie niet, wel dat 'omvang en de daadwerkelijke gevolgen steeds duidelijker en omvangrijk' zijn. De NVWA wilde niet op camera reageren en ook in een schriftelijke reactie gaat de toezichthouder niet inhoudelijk in op vragen.

Miljoenen uit Den Haag

Voor medewerkers kwam het slechte nieuws onverwacht, schatte de directie zelf in, zo blijkt uit het bericht op intranet: "Waar komt dit nou ineens vandaan? We horen het velen van jullie denken. Tot voor kort stond alles in het teken van volop budgettaire ruimte en investeren in personele groei. Nu ineens hebben we van doen met financiële tekorten en maatregelen."

In 2022 en 2023 kon de NVWA dankzij geld vanuit Den Haag nog investeren in zo'n 900 nieuwe medewerkers. In het regeerakkoord van het - inmiddels demissionaire - kabinet-Rutte IV kreeg de toezichthouder al miljoenen extra geld toebedeeld: 30 miljoen euro in 2022, opbouwend naar structureel 100 miljoen euro in 2028.

130 minder medewerkers

Maar 'een andere financiële werkelijkheid heeft zich aangediend', aldus de directie, die om die reden een pakket maatregelen heeft doorgevoerd. Zo is het invullen van 130 al goedgekeurde vacatures on hold gezet en ook is de inhuur van externe krachten tijdelijk stopgezet. Het definitief schrappen van deze 130 vacatures zou jaarlijks een besparing van minimaal 13 miljoen euro kunnen opleveren.

Ook is besloten tot een vacaturepauze voor de afdelingen Strategie en Interne Organisatie. Bij de afdelingen Keuren en Handhaven, die verantwoordelijk zijn voor alle inspecties en keuringen van bijvoorbeeld vee en voedsel, mogen nieuwe vacatures 'zeer terughoudend' worden opengesteld.

Geen hotelovernachtingen meer

Behalve op personeel moet er van het directieteam ook op andere posten worden bezuinigd, zoals op externe vergaderlocaties en hotelovernachtingen. Team- en afdelingsdagen, ook die van de directie zelf, worden zo veel mogelijk naar 2024 verplaatst.

Naast de opgelegde maatregelen zijn medewerkers gevraagd ook een 'betekenisvolle bijdrage te leveren', bijvoorbeeld door het indienen van een 'juiste en volledige tijdverantwoording'. Ook werden ze door de directie opgeroepen om mee te denken: "Wanneer je ideeën of suggesties hebt om onze opbrengsten te verhogen of onze kosten te verminderen, schroom niet deze te delen met je leidinggevende."

'Superbelangrijke' toezichthouder

Tweede Kamerlid Joris Thijssen van de PvdA vindt de besparingen op het personeel bij de NVWA heel zorgelijk. "Nog niet heel lang geleden bleek dat 100 van de 150 toezichthoudende taken niet goed werden uitgevoerd. Daarna is besloten tot het aannemen van meer mensen", weet hij. "Als nu blijkt dat een deel van die extra inspecteurs niet kunnen worden aangenomen omdat de NVWA in financiële problemen zit, dan ben ik heel benieuwd wat dit betekent voor al die belangrijke taken die de NVWA moet doen."

Thijssen benadrukt dat de toezichter 'een superbelangrijke organisatie in ons land' is, 'die ervoor zorgt dat ons voedsel veilig is, dat het dierenwelzijn bij de veeteelt gegarandeerd is, dat er geen illegaal hout wordt geïmporteerd'. "Ik wil van de minister horen hoe de NVWA ervoor staat en hoe hij dit gaat oplossen."

Waar gaat het geld heen?

CDA-Kamerlid Eline Vedder zegt naast bezorgd vooral verbaasd te zijn. "De timing verbaast me. We hebben vlak voor het reces een debat gehad over de NVWA, waar we ook mensen van de NVWA hebben gesproken. Daar werd toch wel een positiever beeld geschetst over de organisatie en de dienstverlening dan in het bericht op intranet. Dus dat was eigenlijk ook mijn reactie toen ik het las: waar komt dit nu ineens vandaan?"

Ook zij wil van verantwoordelijk minister Piet Adema (Landbouw) weten hoe hij naar de situatie kijkt. "Op zich staan we achter het principe dat de NVWA kostendekkend moet opereren en dat de kosten worden opgehoest door de sector die je controleert. Maar de NVWA is wel een monopolist, dus het bedrijfsleven wil dan ook weten waar het geld heengaat en of het er aan de kant van de NVWA kostenefficiënt aan toegaat? Er wordt best gemopperd over de hoogte van de tarieven van de NVWA", weet het Kamerlid.

Hogere heffingen voor keuringen?

De NVWA-directie schreef in het interne bericht dat het inzet op een verruiming van het budget. In het jaarplan voor 2024 wil de directie 'een realistisch bedrag' aan retributies opnemen. Dat zijn de heffingen die bedrijven moeten betalen voor keuringsdiensten die de toezichthouder verricht, zoals veekeuringen. "Dit om te voorkomen dat we opnieuw een te hoog bedrag moeten binnenhalen."

Over de precieze oorzaak van het tekort blijft de directie vaag in de aankondiging op het intranet. Er wordt gesproken van 'achterblijvende inkomsten, hogere kosten en inflatie-effecten met elk verschillende, soms ingewikkelde oorzaken en redenen'. De NVWA geeft in een schriftelijke reactie aan dat de kosten door onder andere de torenhoge inflatie en effecten van cao-afspraken harder stijgen dan de inkomsten kunnen bijbenen. Om een financieel tekort aan het einde van het jaar 'zoveel mogelijk' te voorkomen, sturen we daarom bij en passen we onze uitgaven aan. Zoals dat hoort bij een gezonde financiële huishouding'.

'NVWA is financieel kwetsbaar'

De situatie bij de NVWA verbaast Johan de Kruijf niet. Hij is universitair docent bestuurskunde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en deed vorig jaar onderzoek naar de financiële slagkracht van uitvoeringsorganisaties zoals de NVWA. "De organisatie is financieel kwetsbaar omdat het weinig vet op de botten heeft."

Geld is al jaren een moeilijk verhaal bij de NVWA. In 2012 ontstond de organisatie uit een fusie van drie overheidspartijen. Daarmee moest 50 miljoen euro bespaard worden. Een jaar later concludeerde de Algemene Rekenkamer dat met de fusie geen geld is uitgespaard.

Tekort opgelopen tot 114 miljoen

Bovendien, zegt De Kruijf, heeft de NVWA in de afgelopen 5 jaar vier keer verlies gedraaid, oplopend tot zelfs 53 miljoen euro in 2019. Van 2018 tot en met 2022 bedroeg het opgetelde tekort 114 miljoen euro, in 2021 was er een eenmalig overschot van 13 miljoen euro.

"Als je als commerciële organisatie zulke verliezen lijdt, hou je het niet lang vol", benadrukt de universitair docent. Het ministerie waar de NVWA onder valt, Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), springt daarom steeds financieel bij.

'Kostendekkende tarieven'

In het regeerakkoord van Rutte IV staat dat de NVWA genoeg geld moet verdienen om de eigen broek op te houden. Volgens de vorige minister van Landbouw, Henk Staghouwer, verdiende de toezichthouder vorig jaar 35 miljoen euro te weinig om 'kostendekkend' te zijn. Daarom is er begin dit jaar een nieuw retributiestelsel ingevoerd voor het bedrijfsleven, met 'kostendekkende tarieven'. "Het is de vraag of die bijdrage van de markt klopt zoals ze van tevoren hadden bedacht", zegt De Kruijf daarover.

Hoe groot het financiële tekort momenteel bij de NVWA is, weet hij niet. "De NVWA betaalt ongeveer 130.000 euro gemiddeld per personeelslid. Maak er een ton van, doe dat keer 130 banen en je komt al op 13 miljoen euro uit." Wel verwacht hij dat de organisatie haar kerntaken zal blijven uitvoeren, ook op vlakken waar nieuwe medewerkers nodig zijn. Als punt van aandacht noemt hij dierenartsen, die nu al vaak extern worden ingehuurd omdat er een tekort aan is. Dat lijkt nu moeilijker te worden.

Ook zorgen om werkcultuur

En dat is precies wat PvdA-Kamerlid Thijssen zorgen baart: "Het gaat wel om de veiligheid van ons voedsel, het welzijn van onze dieren, de import van illegaal hout, etcetera." Hij hoopt dat die verantwoordelijkheden niet in het gedrang komen door de financiële problemen en de niet ingevulde vacatures.

Ook maakt Thijssen zich druk om de werkcultuur bij de NVWA, daar stelde hij begin juni nog Kamervragen over. Uit eerder onderzoek van EenVandaag bleek dat inspecteurs en dierenartsen zich tegengewerkt en geïntimideerd voelen door hun werkgever. "Er kunnen nog zoveel inspecteurs rondlopen, maar als economische belangen voor de leiding van de NVWA zwaarder wegen dan de belangen van voedselveiligheid of dierenwelzijn, dan hebben meer inspecteurs geen zin."