Een terugkomst zoals die van Matthijs van Nieuwkerk is niet voor iedere BN'er mogelijk: 'De eerste reactie kan een terugkeer maken of breken'

Het gebeurt vaker: iemand vertrekt na grensoverschrijdend gedrag en nog voordat een onderzoek erover is afgerond, gaat hij of zij ergens anders aan de slag. Ook Matthijs van Nieuwkerk komt weer op tv, werd vandaag bekend.

Maar dat alle publieke personen of BN'ers nadat ze 'gecanceld zijn', weer terug kunnen komen in dezelfde business, is niet vanzelfsprekend, weet imago-deskundige Zabeth van Veen.

Onderzoek loopt nog

Van Nieuwkerk gaat vanaf komende maand aan de slag bij RTL. De presentator zat sinds vorig jaar thuis, na een kritisch artikel over zijn woede-aanvallen bij De Wereld Draait Door. RTL-directeur Peter van der Vorst vindt de tijd rijp voor zijn terugkeer. Van Nieuwkerk heeft volgens hem genoeg reflectie getoond.

Toch is de timing opvallend. Er loopt namelijk nog een onderzoek naar het gedrag van de presentator. De resultaten van de Commissie-Van Rijn, die het onderzoek doet, worden binnen 2 maanden gepresenteerd.

Hangt af van wat je gedaan hebt

Van Nieuwkerk keert terug, maar dat geldt niet voor elk publiek persoon. We zien bijvoorbeeld Marco Borsato nog niet terug in de publiciteit. "Er speelt een aantal aspecten een rol waarom een bekende Nederlander wel of niet kan terugkomen en één daarvan is: wat heeft die persoon gedaan?", vertelt Van Veen.

"Dus heeft het te maken met misbruik van kinderen, dan wordt het heel lastig. Of met alcohol of drugs op iemand aanrijden en doodrijden, dat wordt ook lastig. Het andere aspect is welke functie iemand heeft, ben je een hardrock-ster of ben je een presentator? Dat maakt natuurlijk ook uit."

Sociaal straffen

De term 'cancelcultuur' komt de laatste tijd veel in de media. "Het is een fenomeen dat zich voornamelijk voordoet op social media en het is een vorm van sociaal straffen", legt filosoof en cancelcultuuronderzoeker Jenny Janssens uit.

"Dus mensen die hun ongenoegen uiten over een situatie of, vaker nu, een persoon, en daarmee die persoon schade aan willen doen of hun podium af willen nemen."

Heksenjachten en schandpalen

Cancelcultuur op zich is niet per se iets nieuws, vertelt Janssens. "We kennen een geschiedenis van heksenjachten, schandpalen, het idee van menigtes met brandende fakkels en hooivorken. Dat doen we nu eigenlijk op social media."

We kunnen het nu makkelijker uiten als we het ergens niet mee eens zijn. "En dat doen we ook vaak om te laten zien dat wij het er vooral niet mee eens zijn en om onszelf moreel beter uit te laten komen", legt ze uit, "dus dat je zegt: 'Ik vind deze transfobe opmerking niet goed, want ik sta juist voor rechten van transmensen'."

Geen wettelijk kader

Sociaal straffen staat lijnrecht tegenover juridisch straffen, zegt Janssens. "Je mist ten eerste een soort wettelijk kader: wat is nou precies strafbaar? Bijvoorbeeld een racistische of seksistische uitspraak hoeft niet per se een strafbaar iets te zijn."

Daarbij mist er volgens de filosoof een autoriteit van het straffen. "Vanuit het juridische systeem heb je de rechter die er uiteindelijk iets over kan zeggen of het Openbaar Ministerie. Bij sociaal straffen heeft eigenlijk iedereen een rol, iedereen die toegang heeft tot social media en een platform heeft om zich uit te laten over een persoon." Waar juridisch straffen een duidelijke straf met begin en eind kent, heeft sociaal straffen dat niet.

Eerste reactie

Wat essentieel is voor een comeback, is wat de beschuldigde of dader zegt in een eerste reactie op het nieuws. "Probeer je in een eerste reactie de ander de schuld te geven of te ontkomen aan je verantwoordelijkheid, dan is dat niet handig."

De eerste reactie kan een terugkeer maken of breken, zegt Van Veen. "Weet je niet waarover het gaat, geef dat dan aan en zoek het uit. Heb je je wél kunnen voorbereiden, en dat is natuurlijk beter, dan is het belangrijk dat je de slachtoffers of het thema serieus neemt. En dat je ook aangeeft waar jouw verantwoordelijkheid ligt en dat je het heel vervelend vindt."

Afhankelijk zijn van publiek

"Dat Matthijs van Nieuwkerk kan terugkomen, heeft ook te maken met dat hij goed is in zijn vak. En hij heeft excuses aangeboden. Hij is er uiteindelijk ook serieus op ingegaan. En hij kan natuurlijk ook niet zonder publiek. Je kunt geen presentator zijn en programma's maken zonder dat het publiek jou mag, dus je bent afhankelijk van het publiek."

Bij mensen in het bedrijfsleven ligt dat anders, omdat ze niet afhankelijk zijn van publiek. "Als je kijkt naar Camiel Eurlings, die behoorlijk gecanceld is, die heeft nu toch weer een hele goede baan in het buitenland. Daar kennen de mensen de geschiedenis meestal niet en daar kan hij zich vrij bewegen", vertelt Van Veen. Eurlings trad in 2018 af als IOC-lid, nadat bekend werd dat hij zijn ex-vriendin had mishandeld.

Gevoel slachtoffers

Regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag Mariëtte Hamer zegt het jammer te vinden dat er niet is gewacht tot het rapport over Nieuwkerk afgerond is. Dit zou de meldingsbereidheid kunnen verkleinen, zegt ze. Janssens begrijpt dit. "Dit kan voor slachtoffers het gevoel geven dat ze niet serieus worden genomen. Dat het melden niet serieus wordt genomen, terwijl überhaupt een melding doen van zo'n voorval echt al heel erg veel van je vraagt.

Toch verschilt dit ook per geval, volgens Janssens, en moet er bij sommige zaken ook ruimte zijn voor een tweede kans. "Zeker als diegene ook intrinsiek gemotiveerd is om het beter te doen. Maar", voegt ze toe, "het is wel raadzaam voor platforms of omroepen om na te denken wanneer je iemand zo'n kans geeft, want als je iemand te snel terug laat keren op bijvoorbeeld tv, kan het dus voorbij gaan aan de status van de slachtoffers."