Vergeleken met eind september blijven de politieke verhoudingen in de zetelpeiling van EenVandaag en Ipsos nagenoeg gelijk. De VVD (28) en NSC (27) staan op vrijwel dezelfde hoogte. D66 zakt verder en staat nu op 7 zetels.

De oorlog tussen Israël en Hamas brengt kiezers vooralsnog niet in beweging. De oorlog heeft voor de meeste mensen helemaal geen invloed op hun stemkeuze. 10 procent zegt dat het doorslaggevend is voor hun keuze op dit moment. Dat zijn vooral mensen die nu PVV of JA21 zouden stemmen. Zij zijn lang niet allemaal van partij gewisseld: het conflict heeft voor velen juist hun stemvoorkeur bevestigd.

5 partijen boven 10 zetels

De VVD en Nieuw Sociaal Contract zijn in dit onderzoek ongeveer even groot. De VVD noteert 28 zetels (+1). De partij van Pieter Omtzigt krijgt er twee zetels bij en staat nu op 27. Een deel van de mensen die nu NSC willen stemmen, is nog niet helemaal zeker van die keuze. Ze zijn onder andere benieuwd naar het partijprogramma dat in de loop van deze maand wordt verwacht.

GroenLinks-PvdA en de PVV weten de grootste partijen een maand voor de verkiezingen niet verder te naderen. Ze staan op 20 en 18 zetels. Ze horen daarmee wel bij de grootste partijen in het onderzoek. BBB blijft met 12 zetels nog verder achter. Die partij stond een half jaar geleden, in april, nog op 30 zetels.

D66 zakt verder weg

De rest van de partijen staat op minder dan 10 zetels. Ook D66, die deze maand verder zakt, hoort tot die groep. De partij van Rob Jetten verliest twee zetels en staat nu op 7. Dat zijn er maar liefst 17 minder dan in 2021, toen de partij onder leiding van Sigrid Kaag 24 zetels bij de Tweede Kamerverkiezingen won.

De Partij voor de Dieren, waar Esther Ouwehand toch definitief de lijsttrekker is, blijft gelijk op 7 zetels. JA21 heeft er nog 2 over (-1). Begin dit jaar stond de partij van Joost Eerdmans nog op 10. Het CDA staat, net als de ChristenUnie, op 4 zetels. Dat zijn er 11 minder dan de christendemocraten er in 2021 haalden.

SP op verlies

Ook de SP staat vergeleken met het huidige zetelaantal op verlies. De partij heeft nu 9 zetels in de Tweede Kamer, maar blijft in de peiling steken op 6.

Veel weggelopen SP-kiezers vinden dat de partij niet relevant genoeg is, blijkt uit onderzoek onder het Opiniepanel. Ze wijzen daarbij op het lage zetelaantal in de peiling en op het feit dat de SP nooit meeregeert. "Er wordt veel geschreeuwd, maar tot nu toe zijn er geen oplossingen", schrijft een voormalig SP-lid. "Het blijft bij woorden."

Meeregeren

De meeste mensen die nu SP zouden stemmen, zien dan ook graag dat de partij in een volgend kabinet stapt. Als ze mochten kiezen, zouden zeven op de tien (70 procent) willen dat de SP meeregeert. 19 procent ziet liever dat de SP weer in de oppositiebanken plaatsneemt.

Er zijn ook mensen die de SP de rug toekeren omdat ze de partijstandpunten niet duidelijk vinden, zeggen dat de partij niet genoeg vernieuwt, of balen dat voormalig Kamerlid Renske Leijten is gestopt. Voorvrouw Lilian Marijnissen wordt veel minder genoemd in de kritiek. Het vertrouwen in haar is nog altijd relatief hoog: driekwart (74 procent) van de mensen die in 2021 op de SP stemden, gelooft in haar.

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."