De slotpeiling; veel mensen, maar ook media hebben de indruk dat de verkiezingsuitslag een dag later precies hetzelfde is. Maar dat gaat niet gebeuren. Onderzoeker Jeroen Kester geeft 5 oorzaken en legt uit waarom je er toch veel uit kunt halen.

'Place your bets.' Zo voelt het soms als peiler, wanneer je een slotpeiling publiceert. Maar dan maar meteen een waarschuwing: een slotpeiling is geen voorspelling. Deze zin heeft iedere peiler op een tegeltje boven zijn of haar bureau hangen, maar daar is lang niet iedereen zich van bewust.

Oorzaak 1: Zweven tot het laatste moment

Kiezers geven in onze peiling hun voorkeur aan, maar sluiten tegelijkertijd andere partijen nog niet uit. Uit ons onderzoek van vandaag blijkt dat een derde van de kiezers (32 procent) het nog niet zeker weet. Vlak na de verkiezingen van 2017 zei 12 procent pas op de verkiezingsdag of zelfs in het stemhokje de eindkeuze te hebben gemaakt. Als al deze kiezers van partij wisselden, scheelt dat grofweg 18 zetels.

Sinds de ontzuiling stemmen kiezers steeds minder uit gewoonte en zijn ze gaan doen wat ze moeten doen: kiezen. En als gewoonte-elementen, zoals religie of klasse, met de jaren wegvallen, zullen mensen sneller switchen. Ook wordt er vaker tot het laatste moment getwijfeld tussen twee of drie partijen. De laatste gebeurtenissen, zoals een groot slotdebat, kunnen dan het verschil maken.

Lees je deze tekst op je smartphone? Draai het scherm voor optimale weergave.

Oorzaak 2: Welke kiezer neemt het risico?

En dan: het onvermijdelijke effect van het coronavirus op de opkomst. Welke kiezers willen het risico wel of niet nemen met een gang naar het stemhokje? Deze vraag bezorgt partijen slapeloze nachten, zeker partijen met een achterban die bovengemiddeld oud of kwetsbaar is. De achterbannen van de PvdA, het CDA en 50PLUS hebben doorgaans relatief veel oudere kiezers. De SP en de PVV hebben in verhouding veel kiezers met een kwetsbare gezondheid.

Andersom zijn kiezers van andere partijen juist extra gemotiveerd om te gaan stemmen, bijvoorbeeld omdat ze tegen coronamaatregelen zijn. Forum voor Democratie, de partij die als enige campagne voert tegen alle maatregelen, profiteert van de stijgende onvrede over het coronabeleid en groeit flink de laatste weken. Kan Thierry Baudet op het laatste moment voor een verrassing zorgen?

Lees ook

Oorzaak 3: Hoe groot is de sympathie voor Rutte?

Sinds de start van de coronacrisis brengt geen enkele coalitie- en oppositiepartij de meer dan 30 zetels hoge pilaar van de VVD echt aan het wankelen. Maar hoe groot dat gat woensdag uiteindelijk wordt, is de vraag. Er is tijdens de coronacrisis veel gezegd over het 'rally round the flag effect', het verschijnsel dat kiezers in crisistijd vertrouwen geven aan de huidige premier.

Onderdeel van dit effect is dat het vertrouwen tijdelijk en boterzacht is. De onvrede over de coronamaatregelen, vooral over de avondklok, stijgt en Mark Rutte verliest sinds een paar maanden momentum. Het is goed mogelijk dat mensen die in peilingen een 'sympathy vote' hebben uitgebracht voor Rutte in het stemhokje toch de partij aanvinken waar zij doorgaans inhoudelijk dichterbij staan.

Lees je deze tekst op je smartphone? Draai het scherm voor optimale weergave.

4. Weinig spannende maar onontkoombare marges

Vierde oorzaak voor de verschillen tussen slotpeilingen en de uitslag is de minst spannende. Omdat Ipsos niet voor morgen alle Nederlanders kan vragen wat zij gaan stemmen, maken ze gebruik van een groep die in veel kenmerken lijkt op de Nederlandse bevolking. Omdat dat onzekerheden meebrengt, geeft Ipsos bij iedere zetelpeiling voor EenVandaag marges. Die geven aan hoe groot de onzekerheid per partij is. Hoe meer zetels een partij heeft, hoe groter de marges.

De zetelstand van de grote partijen kan daarmee zo'n 2 procent afwijken en die van kleine partijen 1 procent. Voor de VVD betekent dit bijvoorbeeld dat ze, met de huidige stand, net zo goed op 33 als 37 zetels kunnen staan. Het zijn daarnaast de kleine partijen die de kans op afwijkingen nog groter maken. Hoe meer er de kiesdrempel halen, hoe onzekerder de vertaling van de percentages naar een zetelverdeling.

5. Altijd wel één verrassing

Resultaten uit het verleden bieden wat slotpeilingen betreft één waarschijnlijkheid voor de toekomst. Slotpeilingen in het verleden gaven een goed beeld, maar er kan altijd één echte verrassing van 4 zetels of meer tussenzitten. De meeste verschillen tussen de slotpeiling en uitslag zijn te verklaren door hierboven genoemde verschijnselen.

Voor politicologenblog Stukroodvlees analyseerde hoogleraar Tom Louwerse de slotpeilingen van alle peilbureaus voor de laatste vier landelijke verkiezingen. Hij zag dat 77 procent van de gepeilde zetels, volledig of binnen de marges, overeenkomen met de uitslag. De slotpeiling die Ipsos, het peilbureau waar EenVandaag mee samenwerkt, in 2017 deed, kwam voor bijna 90 procent overeen met de uitslag. Het verleden laat dus ook zien dat een slotpeiling goed in staat is een beeld te schetsen van de uitslag.

Lees ook

Let op het grotere beeld

Ipsos onderschatte in 2017 de overloop van kiezers, vooral van het CDA naar de VVD, door de diplomatieke rel met de Turkse minister Kaya. Wat Ipsos voorzag was dat de VVD die laatste dagen met een eindsprint bezig was, die ten koste ging van het CDA. Verder was duidelijk dat GroenLinks, de PVV, het CDA en D66 zetels zouden winnen. En nieuwe partijen als DENK en Forum voor Democratie opkwamen. En dat de PvdA historisch zou verliezen.

Ook nu is veel informatie over het politieke krachtenveld te halen uit de slotpeiling. De premierbonus voor de VVD, het grote overwicht van rechtse op linkse partijen, de opkomst van nieuwe partijen als JA21 en Volt en de implosie van 50PLUS. Allemaal duidelijk is het zichtbaar en relevant voor het politieke debat.

Lees je deze tekst op je smartphone? Draai het scherm voor optimale weergave.

Een wereld zonder slotpeiling

Slotpeilingen geven, van alle elementen uit een campagne, het beste inzicht in hoe partijen en politici ervoor staan. Als je de peilingen vlak voor de verkiezingen zou wegdenken, zouden politiek analisten en politici aan de talkshowtafels over elkaar heen duikelen over de vraag wie het goed doet en wie niet.

Het fundament voor die discussies is echter niet veel meer dan los zand, want daar heb je toch echt een representatief beeld van wat kiezers vinden voor nodig. Slotpeilingen zijn een handig middel voor media om te focussen in een campagne waarin nog ontzettend veel gebeurt. Zeker op de laatste dag voor de verkiezingen. Een slotpeiling kan dus heel veel zeggen, zolang je maar rekening houdt met de spelregels.

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.