Ziekenhuizen scheerden langs afgrond tijdens hoogtepunt coronacrisis: 'Hoogste tijd voor richtlijn code zwart'

Wat als er een tekort aan ziekenhuisbedden is en er gekozen moet worden wie wordt opgenomen? Ziekenhuizen in het zuiden van het land waren naar eigen zeggen heel dichtbij dat scenario tijdens de coronapiek.

Het is het horrorscenario voor iedere arts, verpleegkundige of ziekenhuisbestuurder: het aantal zieke patiënten is groter dan het aantal bedden in je ziekenhuis. Gevolg: er moet gekozen worden wie nog kan worden opgenomen en wie niet. Intern noemen ziekenhuizen dit 'code zwart'.

'Er zat één of geen bed tussen'

In maart werd er hardop over zo'n scenario gespeculeerd. Vooral in Brabant, en iets later in Limburg, liep het aantal coronapatiënten in korte tijd zo hoog op dat gevreesd werd voor een tekort aan bedden.

"We zijn daar in Limburg héél dichtbij geweest", zegt Helen Mertens, bestuurslid en aankomend bestuursvoorzitter van het Maastricht Universitair Medisch Centrum. "Er zat soms nog maar één leeg bed of zelfs geen leeg bed tussen. Onze redding is geweest dat we patiënten konden uitplaatsen naar Duitsland."

Crisisplan

Topman David Jongen van Zuyderland, met ziekenhuizen in Heerlen en Sittard, deelde die angst. "Code zwart interpreteer ik als: de intensive care ligt vol en je moet kiezen tussen twee personen. Dat hebben we nét niet gehad. Dat heeft één of twee bedden gescheeld."

Al in 2012 adviseerde het Centrum voor Ethiek en Gezondheid, in de nasleep van de Mexicaanse griep, om een protocol uit te werken voor het geval een crisissituatie zou uitbreken in ziekenhuizen. Er moest voorkomen worden dat midden in de noodsituatie alsnog een richtlijn opgesteld moest worden.

Landelijke richtlijn 'erg gemist'

"Dan is er geen tijd voor weloverwogen keuzes", luidde het advies. "Toch moeten er lastige keuzes worden gemaakt met schrijnende gevolgen. Daarom is het van groot belang een protocol klaar te hebben liggen waarin ethische afwegingen voor rechtvaardige selectie van patiënten expliciet worden genoemd." 8 jaar later is dat advies nog steeds niet opgevolgd, want een landelijke richtlijn ontbreekt.

"Wij hebben dat heel erg gemist", zegt Geert van den Enden. Hij is bestuursvoorzitter van ziekenhuis Bernhoven in Uden, dat zich ontpopte tot epicentrum van de corona-uitbraak. "Wij zagen veel patiënten op ons afkomen en het was heel reëel dat wij moesten kiezen wie wij wel of niet zouden kunnen behandelen. Dat is voor dokters en verpleegkundigen een heel zware emotionele last."

Leren van oorlogssituaties en epidemieën

Bij gebrek aan een landelijk protocol nam Van den Enden zelf het initiatief. Samen met Artsen Zonder Grenzen, ingevlogen tropenartsen en de eigen commissie ethiek stelde het regionale ziekenhuis zelf een richtlijn op, die ook naar de inspectie werd gestuurd.

"Daarbij hebben we voor onszelf de protocollen uit de oorlogsgeneeskunde en tropengeneeskunde toegepast. Samen met experts die daar in andere landen, in oorlogssituaties of in epidemieën in Azië of Afrika, mee te maken hebben gehad. We hebben geleerd van hoe zij dat daar deden. Het maken van massaselecties, maar ook ethische afwegingen. Je moet naar heel veel criteria kijken. Echt niet alleen naar leeftijd. Dus we hebben geprobeerd zo goed en kwaad als dat kan er een afweging in te maken."

'Weer wakker geschud'

In de Zuyderland Ziekenhuizen hadden de artsen zelf een keuze moeten maken. "Ook zonder richtlijn. Want dan hadden we niet anders gekund", zegt Jongen. De medici drongen bij hem aan op een protocol. "Dan zei ik dat ik ervan uitging, en dat heb ik ook echt een paar keer gedacht, dat dat protocol er morgen of volgende week zou liggen."

Van den Enden noemt het 'heel jammer' dat zijn ziekenhuis midden in de crisis zelf een protocol moest opstellen. "Het was echt een gemis. Na de vorige crisis, een aantal jaar geleden, zou er een richtlijn komen. Maar dat is toen blijven liggen. Nu zijn we weer met zijn allen wakker geschud. Ik denk dat we nu nóg dichter langs de grens zijn gegaan dat zo'n richtlijn nodig was geweest."

Tweede golf

Volgens de ziekenhuisbestuurder moet die landelijke richtlijn er nu alsnog komen. "Ik mag hopen dat we nu toch met elkaar het besef hebben dat het nodig is. Zeker nu het wat rustiger is, en misschien komt er een tweede golf. Laten we die richtlijn dan nu met elkaar vaststellen. Hoe moeilijk dat ook is."

Ook Jongen denkt dat de urgentie nu is doorgedrongen. "We hebben nog nooit zo dicht tegen 'code zwart' aangezeten. Iedereen realiseert zich wel: hij moet er nu gewoon komen te liggen." Artsenorganisaties KNMG en de Federatie Medisch Specialisten werken al sinds begin april aan een uitwerking van de richtlijn. Beide organisaties laten weten dat het protocol binnenkort definitief wordt vastgesteld.