Schrijfster Yvonne Keuls is 86 jaar maar heeft de energie van een dertigjarige. Haar agenda is vol. Zo kwam het boek ‘Zoals ik jou ken, ken jij mij’ uit over haar vriendschap met de in 2011 overleden Hella Haasse, de grande dame van de Nederlandse literatuur. Ze deelden hun gezamenlijke afkomst uit Nederlands Indië maar leken niet op elkaar. “Zij is een heel ander mens dan ik. Zij is het type dimmen, dimmen, dimmen. Ze was heel introvert en liet nooit het achterste van haar tong zien.”

Vlak voor de oorlog, Yvonne is dan zeven jaar, komt haar gezin naar Nederland en vestigt zich in Den Haag. Als jonge toneelschrijfster bewondert Yvonne Keuls de veertien jaar oudere auteur Hella Haasse.  Maar durft haar nooit aan te spreken. Pas als Yvonne wordt benaderd door de NCRV om een tv-bewerking te maken van de boeken der kleine zielen van Louis Couperus worden de dames aan elkaar voorgesteld. Hella Haasse wordt haar literaire adviseur. Het begin van een roerige tijd en een innige vriendschap.

Beide vrouwen brachten een deel van hun jeugd door in Nederlands Indië. “Hella mocht in Indië van haar ouders niet bij ons thuis komen, omdat mijn moeder half Javaans was.” Eenmaal in Nederland wisten twee elkaar wel te vinden. “Ze was bevriend met mijn oudere zus’’, zegt Keuls. “In Nederland ging Hella later vaak naar mijn moeder. Dan nam ze roomboter en melattithee mee. Mijn moeder lepelde roomboter op. Dat vond ze lekker.’’

Hella Haasse had een heel andere karakter dan Keuls, die juist op de barricaden stond en haar boeken baseerden op sociale mistanden en haar schrijverschap combineerde met hulpverlening aan jongeren.

De vriendschap tussen Keuls en Haasse veranderde

Tijdens haar vrijwilligerswerk in de jongerenopvang in Den Haag kwam Keuls achter een misstand die haar vriendschap met Haasse veranderde en haar leven zou tekenen. Ze kwam er achter dat een kinderrechter jongens in zijn dienstauto liet ophalen om ze te misbruiken.

Toen ze deze kennis openbaarde in een boek dat onlangs opnieuw is uitgegeven als ‘Rapport Tommie’ viel iedereen over haar heen. Maar niet Jan Lelyveld, de man van Hella Haasse en rechter in Den Haag. "Jan nam uit protest ontslag als rechter’’, zegt ze. "Achter de schermen hielpen ze me wel. Maar in het openbaar steunden hij en Hella haar niet. Dat gaf een flinke kras op de vriendschap. De kinderrechter werd eervol ontslagen, maar nooit berecht. “Deze zaak heeft mij nooit meer losgelaten. Ik vind nog altijd dat de waarheid naar boven moet komen. Net als bij de katholieke kerk.”

De rollende r

In de jaren daarna is ze meer gaan schrijven over haar Indische verleden. Op het Frederik Hendrikplein in Den Haag staat een standbeeld dat een ode is aan dit type Indische vrouw.  Het zijn twee oudere Indische dames, lichtgebogen en babbelend met elkaar. Vrouwen die veel hebben meegemaakt en gezien hebben in hun leven. En die vaak na de oorlog volkomen berooid in Nederland aankwamen.  Keuls kan haar moeder prachtig imiteren: met een  rollende r en uitroepen als adoe.

Dit najaar gaat Keuls de theaters in en doet mee met de Indië monologen. Een van de thema’s is de Indische moeder. Haar moeder was half Javaans die op haar achttiende haar Nederlandse man leerde kennen. ”Ze was niet van het polderen. Ze gaf weleens toe aan haar man in woorden, maar deed het vervolgens niet’’, zegt ze. “Het was zo’n klein Indisch vrouwtje. Je houdt meteen van haar. Maar wat ze soms allemaal uitkraamde. Recht voor zijn raap, nog erger dan ik. Een echte flapuit.”

Het Chinese techbedrijf Huawei is in opspraak geraakt door betrokkenheid bij een nieuw corruptieschandaal. Lobbyisten van Huawei zouden Europarlementariërs hebben omgekocht. De politie heeft inmiddels huiszoekingen gedaan en meerdere personen aangehouden.

De stikstofaanpak van het oude kabinet is afgeschaft, maar nieuw, duidelijk beleid ontbreekt tot nu toe. Hoe nu verder? Dat vraagt onder meer branchevereniging Bouwend Nederland zich af. Minister Keijzer zet vooral in op juridische aanpassingen.

Een paar jaar geleden heeft dertiger Jan-Pieter van Laar het bouwbedrijf van zijn vader en oom overgenomen. "Het is echt een familiebedrijf, ondertussen al in de vierde generatie. We hebben 25 man in dienst en doen aan nieuwbouw, verbouwingen, renovaties, echt van alles. In 2031 hopen we het honderdjarige bestaan van het bedrijf te kunnen vieren."

'Iedereen staat in de wachtstand'

Maar de jonge ondernemer uit Wapenveld heeft zorgen. De impasse in de stikstofcrisis zorgt er volgens brancheorganisatie Bouwend Nederland voor dat zo'n 30 procent van alle nieuwbouwprojecten op de tocht komen te staan. En dat merkt ook Van Laar.

"Iedereen staat in de wachtstand. Hoe moeten we omgaan met de stikstofregels, wat kan nog wel, wat niet? De gemeente rondt geen bestemmingsplannen meer af, wij krijgen geen vergunningen meer. Ook niet voor projecten waarbij we totaal geen problemen hadden verwacht."

240.000 woningen kunnen niet gebouwd worden

Bouwend Nederland maakt zich al jaren zorgen over het gebrek aan daadkracht om de stikstofcrisis aan te pakken. "We hebben nu in kaart gebracht welke Natura 2000-gebieden er slecht aan toe zijn door stikstof. En deze informatie combineerden we met de concrete woningbouwplannen in Nederland", vertelt Jelmer Alberts, directeur belangenbehartiging van Bouwend Nederland.

"Dan zie je op die kaart hoe ontzettend veel van deze bouwprojecten te dicht bij stikstofgevoelige natuur liggen", gaat Alberts verder. "Doordat het stikstofprobleem niet wordt opgelost krijgen deze projecten geen vergunning. Tot 2030 gaat het om maar liefst 244.000 woningen die hierdoor niet gebouwd kunnen worden. Dat is echt heel erg schrikken. We wisten al dat de impact van stikstof op de woningbouw en infrastructuur groot was, maar niet dat het er zo dramatisch uitziet."

'Met geitenpaadjes niet meer op te lossen'

De brancheorganisatie wil dat het kabinet eindelijk met een doortastend plan komt. "We weten alles al, alle data zijn bekend, met geitenpaadjes valt dit niet meer op te lossen", zegt Alberts. "We stormen nu recht op een betonnen muur af."

"De stikstofuitstoot moet omlaag, de betrokken ministeries moeten nu met een plan komen", benadrukt de woordvoerder van Bouwend Nederland. "En elke sector moet zijn eigen 'fair share' pakken."

'Zitten met de gebakken peren'

"Iedereen is nu aan zet, ook de bouw", vindt ook bouwondernemer De Laar. "Maar onze sector heeft feitelijk heel weinig stikstofuitstoot, en toch zitten wij nu wel met de gebakken peren. Heel Nederland heeft hierdoor een probleem."

In Nederland is de landbouw, en dan met name de intensieve veehouderij, veruit de grootste bron van stikstofuitstoot, vooral in de vorm van ammoniak. Daarnaast dragen wegverkeer, scheepvaart, luchtvaart en de industrie bij aan de stikstofcrisis. En in beperkte mate draagt ook de bouw zelf bij aan het probleem.

'Kabinet moet eruit komen'

In januari bepaalde de rechtbank in Den Haag opnieuw dat de Nederlandse overheid meer moet doen om schade aan de natuur door stikstof te voorkomen.

Bouwend Nederland snapt het vonnis: "De enige manier om echt uit deze crisis te komen is structurele uitstootvermindering", zegt Alberts. "Ik hoop echt dat dit kabinet eruit komt. Het moet gewoon opgelost worden."

'Ik wil de 100 jaar met ons bedrijf halen'

"Met alleen de kleine projectjes halen we het niet", laat de bezorgde Van Laar weten. "We stoppen zo veel werk in de grotere plannen en projecten. Het wordt nu echt tijd dat we uit de wachtstand mogen komen en weer mogen bouwen."

Ondanks alle zorgen blijft Van Laar optimistisch: "Ik wil de 100 jaar met ons bedrijf halen. Bouwen is mij met de paplepel ingegoten, ik vind dit werk zo leuk. En ik kan ook helemaal niets anders."

Minister: 'Rekenkundige grens voor stikstofuitstoot aanpassen'

"We willen iets doen aan de juridische werkelijkheid die we met z'n allen hebben gemaakt", reageert minister Mona Keijzer van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening op de nieuwe cijfers van Bouwend Nederland. "En er moeten maatregelen worden genomen om de stikstofuitstoot omlaag te brengen."

"Heel veel huizen kunnen er gelukkig wél gebouwd worden. En we willen de rekenkundige ondergrens aanpassen, dan kan weer meer."