"Geen sprake van", kreeg Ninon Vis te horen toen ze in de jaren 50 solliciteerde bij de krant. Vrouwen gingen trouwen en kregen kinderen, opleiden was verspilde moeite. Ook onderwijzers Gery Otter werd geacht te stoppen toen ze trouwde. Het liep anders.

Sinds de invoering van het kiesrecht voor vrouwen is er veel veranderd. Vooral na de Tweede Wereldoorlog ging het snel. Werden van vrouwen in de jaren 50 en 60 nog verwacht dat ze na hun huwelijk zouden stoppen met werken, in de jaren 70 was dit al compleet anders. Journalist Ninon Vis en onderwijzers Gery Otter maakten de veranderingen zelf mee.

'Ze namen geen vrouwelijke verslaggevers'

Ninon wilde 'ongelofelijk graag' bij de redactie van een krant. Het was begin jaren 50 en ze besloot de stoute schoenen aan te trekken. "Ik ben gewoon naar de redactie van de Arnhemmer Courant gegaan, of ik op de redactie kon komen."

Maar de eerste kennismaking voelt als een koude douche. "Geen sprake van", wordt haar botweg gezegd. "Ze namen geen vrouwelijke verslaggevers. Dan moesten ze je opleiden, dan ging je trouwen en kreeg je kinderen, dan was je weer weg en was alle moeite voor niks. Ik mocht wel op de boekhouding komen, dat heb ik toen gedaan."

Ontslag bij huwelijk

In het onderwijs lag het wat anders. Daar mochten vrouwen wel aan de slag, maar ook daar werd verwacht dat je vertrok als je trouwde. "Vrouwen werden ontslagen met hun trouwen, dat heb ik nog meegemaakt", vertelt onderwijzeres Gery Otter. Het was al 1968, maar op de christelijke school waar zij werkte was dit nog altijd de regel. "Je mag nog het cursusjaar uit werken, en dan houdt het op."

Gery wilde graag trouwen, maar absoluut niet stoppen met werken. "We hadden net een huisje gekocht, dus de centjes waren best wel welkom." Ze besloot het schoolbestuur met gelijke wapens te bestrijden. "Toen heb ik gevraagd: wanneer begint het cursusjaar? Dat was 1 augustus. Toen zeiden we: 'Nou, dan gaan we 2 augustus trouwen, dan kan ik nog een heel jaar doorwerken'."

Degene die koffie mocht halen

Ninon was niet tevreden op de boekhouding, het was toch het journalistieke werk dat haar trok. Ze geeft niet op. "Na veel zeuren van 'mag ik ook eens een stukje schrijven?' mocht ik wat doen voor de huisvrouwen. Want daar wilden ze niet heen, de heren", zegt Ninon misprijzend. "En ze wilden ook niet naar modeshows, daar mocht ik ook heen. Zo ben ik er langzamerhand ingerold, met heel veel moeite."

Ze leverde goed werk, en mocht uiteindelijk toch aan de slag als leerling en mocht overal heen. Maar van gelijkheid was bepaald geen sprake. "Ik werd echt behandeld als degene die koffie mocht halen. Dan zat ik midden in een verslag, ik was echt druk aan het werk. En dan vroegen ze: 'We hebben zo'n zin in leverworst, ga even naar de slager om leverworst te kopen'. Dat soort dingen. Maar dat deed je gewoon."

'Dan neem je dat kind toch gewoon mee'

Gery werd na haar 'extra jaartje' alsnog ontslagen, maar erg lang zat ze niet thuis. "Ik ben heel kort thuis geweest, er was een gebrek aan mensen. Binnen twee maanden was ik weer aan het werk." Het was werk als invaller, niet in vaste dienst, maar ook daar kwam snel verandering in.

"Daarna heb ik een kind gekregen, maar de tijd was toen al zo veranderd, dat ze aan de deur kwamen vragen of ik alsjeblieft wilde komen werken." Gery had er aanvankelijk weinig oren naar. Het kind naar een oppas brengen wilde ze niet, maar de nood was inmiddels hoog. "Dan neem je dat kind toch gewoon mee!", kreeg ze te horen. "Dan zie je hoe snel het omdraait. Als er maar gebrek is, dan kunnen de vrouwen ineens op komen draven. Dat kun je je nou eigelijk niet meer voorstellen."

Ontzettend kwaad

"Ik heb achteraf gezien veel te veel gepikt", vertelt Ninon. "Dan had je een idee op de redactievergadering en dan werd er meteen 'nee' geroepen. Ik dacht dan van 'dan niet'. Maar de volgende maand riep iemand precies het zelfde, een man dan. 'Ja, goed idee' was het dan. Dan had ik de pest in."

Ze was niet assertief genoeg om er tegenin te gaan. "Dan liet ik het maar gaan. Maar ik was ontzettend kwaad natuurlijk. Dat gebeurde regelmatig hoor." Een nieuwe vrouwelijke collega bracht hier verandering in. "Die rookte van die bolknaksigaren, die trad wel flinker op. Daar heb ik me een beetje aan opgetrokken. We waren toen tenminste met z'n tweeën."

Weinig besef bij jongeren

Vrouwen die studeren, werken en zelf bepalen hoe ze hun leven inrichten, het is voor de huidige generatie vanzelfsprekend. Het besef dat de ervaringen van vrouwen als Ninon en Gery nog maar net achter ons liggen lijkt er nauwelijks te zijn. "Ze hebben geen flauw idee. Als ik dit vertel geloven ze het nauwelijks. Ik denk niet dat ze het zich voor kunnen stellen", zegt Ninon.

Ook Gery denkt dat jongeren niet weten hoe kort geleden het was dat vrouwen nauwelijks kansen kregen. "Ik denk dat ze dat echt niet beseffen. Ze hebben echt iets van 'oh ja, is dat zo geweest?'. Ze hebben het idee dat het minstens een paar honderd jaar geleden moet zijn."

'Mijn moeder had graag willen studeren'

Beide vrouwen moeten nog wel eens aan hun moeders denken. Want ook die generatie had dromen en ambities, die ze nooit hebben kunnen waarmaken. "Ik heb wel aan mijn moeder gedacht, die had heel graag willen werken. Ze speelde viool en had graag in orkesten willen spelen en heeft dat allemaal opgegeven toen ze ging trouwen. Dat vond ik voor haar later zo sneu", vertelt Ninon.

"Mijn moeder had achteraf gezien graag willen studeren, willen leren. Daar was natuurlijk geen sprake van. Dat vind ik wel heel jammer. Dat was voor haar wel heel erg leuk geweest. In deze tijd was ze dat zeker gaan doen", zegt Gery.

Veel te danken aan de feministen

"Ik denk dat het aardig goed is gekomen met gelijke rechten voor mannen en vrouwen", vindt Gery nu. Met positieve discriminatie heeft ze niets. "Het maakt helemaal niet uit of je nou een man of vrouw, homo of lesbisch bent, het gaat erom of je geschikt bent voor iets."

Het doet niets af aan haar dankbaarheid aan de vrouwen die actief gestreden hebben voor gelijke rechten. "We hebben van ver moeten komen. Dat hebben we wel te danken aan de feministen. Waar toen over gedaan werd van 'al die vrouwen zitten maar te schreeuwen', is het wel leuk om te zien wat er uiteindelijk toch bereikt is."

6 jaar na de geruchtmakende 'stikstofuitspraak' van de Raad van State ligt er sinds een kleine week eindelijk een pakket aan plannen op tafel. Maar onder juristen, milieuactivisten én boeren zijn er twijfels. "Nederland komende 5 jaar nog niet van slot."

"Het is een enorme draai en een mooie stap", zegt boerin Chantal Farjon. Haar melkveebedrijf met 160 koeien in het Overijsselse Bruchterveld zou gered zijn als de stikstofregels worden opgerekt zoals landbouwminister Femke Wiersma nu voorstelt. "Maar ik denk dat het venijn in de details zit."

'Rechtszaken beangstigend'

Chantal is een van de 2.500 zogeheten PAS-melders. Dat zijn boeren die onder het oude Programma Aanpak Stikstof (PAS) geen natuurvergunning hoefden aan te vragen voor activiteiten met een beperkte stikstofuitsoot. Chantal breidde haar boerderij in 2015 uit, maar na de stikstofuitspraak van de Raad van State in 2019 werd haar bedrijf in één klap illegaal.

De overheid zoekt al jaren naar een manier om de PAS-melders te 'legaliseren', omdat het buiten hun schuld gebeurde. Maar milieuorganisaties als Mobilisation for the Environment (MOB) denken daar anders over en proberen via de rechter boeren als Chantal te laten stoppen. "Beangstigend", noemt ze de dreiging die nog altijd boven haar hoofd hangt.

Minister wil regels oprekken

Minister Wiersma presenteerde eind vorige maand haar langverwachte stikstofbeleid. In 2035 moet de hoeveelheid stikstof die boeren, bedrijven en het verkeer uitstoten zijn gehalveerd ten opzichte van 2019. Er komen vrijwillige regelingen voor boeren, een nieuw vergunningstelsel en verduurzaming in de industrie en het verkeer.

Ook wil ze de stikstofregels oprekken, de zogeheten rekenkundige ondergrens. Daarmee zijn veel PAS-melders in één keer geholpen. Strenger wordt Wiersma bij kwetsbare natuurgebieden zoals de Veluwe en De Peel. Daar komt een regionale aanpak, met onder meer een regeling voor boeren om vrijwillig te stoppen en 'extensivering', oftewel minder dieren per hectare.

Stikstofexpert is kritisch

Ralph Frins is universitair hoofddocent omgevingsrecht aan Tilburg University en een van de stikstofexperts in Nederland. Hij is kritisch: "De recente uitspraken van de Raad van State en de rechtbank in de Greenpeace-zaak maken duidelijk dat er nu stappen gezet moeten worden. We weten al decennia dat er maatregelen nodig zijn, maar de stappen tot nu toe zijn veel te klein."

Volgens hem lijkt het erop dat Wiersma het laat aankomen op nieuwe rechtszaken. En dan moet je, zo zegt Frins, kunnen aantonen dat je als overheid voldoende stappen zet. "De landsadvocaat zegt zelf dat dit pakket hooguit in een paar gebieden kan werken. Nota bene de landsadvocaat, die de overheid ook heeft verdedigd in de recente Greenpeace-zaak, waartegen het kabinet in beroep gaat."

'Dit is nieuw kleuterplan'

Milieuactivist Johan Vollenbroek oordeelt vernietigend over de plannen. Het was zijn organisatie MOB die de zaak aanspande tegen het PAS-systeem, waarin de Raad van State de ingrijpende 'stikstofuitspraak' deed. "Ook dit nieuwe kleuterplan is in strijd met de habitatrichtlijn. De eerstkomende 5 jaar gaat Nederland niet van het slot, omdat er gewoon geen stikstofruimte is om vergunningen te verstrekken."

Hij noemt het 'bizar' dat het kabinet de eisen van de rechter negeert. De rechtbank heeft volgens hem duidelijk gemaakt dat Nederland in 2030 de helft minder stikstof moet uitstoten, en niet pas in 2035. Minister Wiersma laat hem geen andere keuze dan een juridische weg te bewandelen, vindt Vollenbroek. "Onze intentie is simpel: we willen de natuur redden."

'Chantage door MOB'

Maar volgens melkveehouder Chantal gaat de wens om de natuur te redden ten koste van bedrijven zoals die van haar. "We hebben het idee dat wij heel goed bezig zijn. We hebben extra land per koe en we doen aan natuurbeheer, met drones vliegen we over het land om nesten te beschermen."

De boerin vindt het daarom onbegrijpelijk dat Vollenbroek en zijn milieuorganisatie via de rechter probeert af te dwingen dat zij moet stoppen haar bedrijf. "Ze zijn niet tevreden over het pakket van de minister. En dan chanteren ze de minister door boeren aan te pakken. En de natuur is er nog steeds helemaal niks mee opgeschoten."

Bij kabinet aankloppen?

"Zij moet met haar zorgen bij zowel de provincie als het kabinet aankloppen", reageert Vollenbroek. "Ik hoop dat zij gaat inspreken in de Tweede Kamer, laat weten dat dit plan het niet gaat redden. Ik hoop dat ze dat gaan doen, want dat betekent dat als er echt een goede oplossing komt, wij kunnen stoppen met al onze procedures."

Hij zegt dat MOB jaren geleden al een plan heeft ingediend voor 'een complete herstructurering van de landbouw, waarbij de stikstofuitstoot fors omlaag gaat'. Dat zou volgens hem 24 tot 30 miljard euro kosten. "Economisch gezien levert het winst op. Nederland zou volgens een economische studie welvarender zijn met een veel kleinere veestapel. Je moet eventjes flink investeren, maar dan hebben we ook wat. En dan komen we van het stikstofslot."

Friese verzetstrijders brachten tijdens de Tweede Wereldoorlog talloze, vaak Amsterdamse, Joden naar de dorpen Bontebok en De Knipe. 80 jaar later leeft de geschiedenis daar nog enorm, vooral bij mensen die de oorlog zelf hebben meegemaakt.