Wat je moet weten over Q-koorts

Zeker 26 sterfgevallen en 50.000 mensen die besmet raakten: van 2007 tot 2009 werd Nederland getroffen door een Q-koortsepidemie. Nog steeds kampen slachtoffers met de gevolgen. Wat is het precies voor ziekte? 6 vragen over Q-koorts.

Q-koorts: waarom hebben we het er nog steeds over?

Een grote groep mensen is nog altijd ziek en heeft daar veel last van. Sommigen zijn geheel of gedeeltelijk arbeidsongeschikt geraakt, andere hebben hoge medische kosten door de gevolgen van Q-koorts. De kwaliteit van leven is aangetast, zo zijn sommigen chronisch moe waardoor een normaal sociaal leven niet meer mogelijk is.

Eind november 2015 is een groep van ongeveer driehonderd Q-koortspatiënten en nabestaanden een zaak tegen de Staat begonnen. Ze eisen een schadevergoeding, omdat ze vinden dat de overheid tekort geschoten is bij de aanpak van de uitbraak. De regering zou te laat maatregelen hebben genomen om de ziekte te bestrijden, te weinig hebben gedaan om de bron van de uitbraak te vinden en burgers onvoldoende hebben gewaarschuwd voor de gevaren.  Zoals Q-koortspatiënt Chris Scuric, die zijn zus ophaalde bij een geitenboerderij en ziek werd (zie fragment hierboven).

Wat is er precies gebeurd?

Q-koorts komt in Nederland maar sporadisch voor. Tot 2007: dan krijgt een aantal geitenbedrijven te maken met besmettingen. Behalve dieren raken ook mensen besmet. Voor die tijd waren dat er ongeveer 15 per jaar, vooral de veehouders zelf. Maar in 2007 loopt dit aantal ineens heel snel op: in dat jaar zijn er 168 meldingen, in 2008 1.000 en in 2009 zelfs 2.354.

Vanaf 2008 neemt de overheid maatregelen om de epidemie te stoppen: geiten in een straal van 45 km rond het Brabantse Uden worden gevaccineerd. In 2009 wordt dat gebied uitgebreid: het gaat dan om heel Noord-Brabant en delen van Gelderland en Limburg. Maar de epidemie grijpt snel om zich heen. In 2009 zet de overheid het meest extreme middel in om de uitbraak te stoppen: de ruiming van besmette dieren. In totaal worden 62.500 geiten van 90 bedrijven geruimd. De melkgeitenhouders krijgen compensatie voor geleden schade.

De uiteindelijke gevolgen voor mensen in de getroffen gebieden zijn groot. Volgens schattingen van het RIVM raken ongeveer 50.000 mensen besmet met Q-koorts. Ruim 4.000 mensen worden ernstig ziek, een kwart heeft nog dagelijks last van de gevolgen. Van 74 mensen is het bekend dat ze door Q-koorts overleden zijn. Volgens de advocaten van de slachtoffers en nabestaanden gaat het zelfs om 100 sterfgevallen. Het is uiteindelijk de grootste epidemie van Q-koorts ter wereld.

Nu zijn er strengere maatregelen om een nieuwe uitbraak te voorkomen. Sinds 2012 is er een vaccinatieplicht voor geiten en schapen. Verder zijn dierhouders en dierenartsen verplicht verschijnselen van de ziekte te melden bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Bedrijven die besmet zijn of daarvan worden verdacht, mogen geen bezoekers ontvangen.

Hebben de slachtoffers in deze zaak een punt?

Volgens de Staat niet, die stelt dat er niet onrechtmatig gehandeld is en dat de overheid niet aansprakelijk is. Minister Schippers wijst verzoeken tot compensatie van schade van de hand, ondanks een oproep van de Nationale Ombudsman. Volgens de minister voldoen de bestaande regelingen op gebied van ziektekosten en sociale zekerheid.

Maar er klinkt wel vanuit meerdere kanten kritiek op het optreden van de overheid. De Commissie Van Dijk die de uitbraak onderzocht stelt in 2010 dat de regering doortastender had moeten optreden en te laat maatregelen genomen heeft tegen de epidemie. Te lang werd er gezocht naar bewijs dat melkgeitenbedrijven de bron waren van de besmettingen, voordat er actie is ondernomen. Burgers kregen te weinig informatie, waardoor onrust ontstond. Het feit dat de overheid de privacy van de geitenmelkhouders wilde beschermen, hinderde het onderzoek naar de bronnen van de epidemie.

De Ombudsman uit kritiek in een in 2012 verschenen rapport. Hij stelt ook dat mensen te weinig informatie kregen over de gevaren en oorzaken van de ziekte. Omwonenden van de boerderijen, maar ook passanten hadden gewaarschuwd moeten worden. Ook verwijt de Ombudsman de minister dat ze weigert te kijken naar de ‘soms ernstige’ individuele gevallen.

De slachtoffers vinden dat ze onwetend zijn gehouden: ze wisten niets over de gevaren van Q-koorts of de plekken waar de epidemie heerste. De advocaten wijzen erop dat de overheid in 2008 al wist om welke besmette bedrijven het ging. Opvallend is dat de Amerikaanse overheid in 2009 haar burgers wel waarschuwde voor Q-koorts in Noord-Brabant.

Waarom doet de Staat er niets mee?

De overheid zegt dat er in 2007 nog maar weinig kennis was over Q-koorts en dat een grote epidemie niet kon worden voorzien. Het ministerie van Economische Zaken schrijft in een antwoord op de aanklacht van de advocaten van de slachtoffers dat de volksgezondheid wel altijd voorop heeft gestaan en wijst op een conclusie in het rapport van de Commissie van Dijk. Daarin stelt de commissie dat de overheid doortastender had moeten optreden, maar dat het daarmee niet zeker is dat het ziekteverloop dan ook anders verlopen was.

Ondanks de kritiek stellen de rapporten van de Commissie van Dijk en de Ombudsman wel dat de overheid juridisch niet aansprakelijk gehouden kan worden. Desondanks pleit de Nationale Ombudsman voor financiële tegemoetkoming, omdat de overheid zich wat hem betreft onbehoorlijk heeft opgesteld tegenover burgers. Omdat minister Schippers dit weigert, zijn de slachtoffers nu naar de rechter gestapt.

De minister heeft wel tien miljoen gestoken in de stichting Q-support, die Q-koortspatiënten medisch begeleidt, advies geeft over mogelijke behandelingen en over de regelingen bij medische kosten, helpt bij problemen met werken en onderzoek doet naar de ziekte.  

Wat is Q-koorts precies voor ziekte?

Q-koorts is een infectieziekte die van dieren op mensen over kan gaan. In Nederland gaat het vooral om geiten en schapen. Verspreiding hier gebeurt vooral via de lucht. De Coxiella burnetii-bacterie zit behalve in het bloed ook in de melk, mest en vruchtwater van de dieren. Bij boerderijen wordt de bacterie via de wind verspreid, bijvoorbeeld bij het uitrijden van mest. In gebieden waar veel mensen in de buurt wonen van grootschalige veehouderij bestaat een groter risico op besmetting.

Na een Q-koortsbesmetting krijgt een deel van de patiënten griepachtige verschijnselen (40%), sommigen krijgen een long- of leverontsteking, maar het merendeel (60%) merkt niets van de ziekte en geneest vanzelf.

Een kleine groep (1 tot 5%) krijgt na een Q-koortsinfectie chronische Q-koorts. Dit is een gevaarlijke vorm waar mensen aan kunnen overlijden. Sommige patiënten krijgen last van vermoeidheid.  Duurt die langer dan zes maanden, dan wordt dit het Q-koortsvermoeidheidssyndroom genoemd.

Hoe gaat het nu verder?

Dit najaar komt de zaak tussen de slachtoffers en de Staat voor de rechter. Hoe het gaat aflopen is onduidelijk. Wel ontstond er nieuwe onrust over de mogelijke uitbreiding van de geitenstal in Herpen waar de epidemie in 2007 begon. Het bedrijf wil in totaal 3.000 melkgeiten gaan houden, tot onvrede van de bevolking. Achteraf bleek uit onderzoek dat in Herpen ruim een derde van de bevolking tijdens de epidemie besmet is geraakt met Q-koorts. Ook in Gelderland en in het Brabantse Rossum is er onrust over de bouwplannen van megastallen voor geiten.

Bekijk hier de uitzending van gisteren over Q-koorts terug: