Nog steeds worden dieren mishandeld in de vee- en vleessector. De inspecteurs en dierenartsen die zich hard maakten om dit probleem aan te pakken, voelen zich niet gehoord. In dit artikel worden jullie veelgestelde vragen beantwoord.

Dat de leefomstandigheden van dieren onvoldoende gecontroleerd worden, ziet Franck Meijboom al langer. Hij is werkzaam als universitair hoofddocent Ethiek van mens-dier interacties aan de Universiteit Utrecht. "We hebben miljoenen koeien, varkens, schapen en pluimvee in Nederland. Dan is het praktisch onmogelijk om de individuele leefomstandigheden van elk beest te controleren."

1. Waarom grijpt niemand in en kunnen misstanden gewoon doorgaan?

"Er wordt natuurlijk wel ingegrepen. Zo is er vanuit de overheid ook meer geld beschikbaar gekomen voor de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit). Maar of dat voldoende is, zal moeten blijken. Voor nu moet er meer menskracht en ruimte komen voor de handhaving."

"Overigens is niet elke veehouder hetzelfde. Er is een deel van de veehouders die zich juist inzetten voor de verbetering van dierenwelzijn. Ook is er een deel waar zonder opzet misstanden ontstaan. Je houdt dan een klein deel over waar, om wat voor reden dan ook, veehouders de grenzen opzoeken. Dat is natuurlijk heel ingewikkeld en dan krijg je een soort kat- en muisspel. Ik denk dat de NVWA veel meer kan doen als ze meer geld en menskracht zouden hebben."

2. Waarom is er geen cameratoezicht?

"Technisch gezien kan het. We hangen tegenwoordig overal en nergens camera's op. Dus dat zou ook in elke willekeurige stal kunnen. Tegelijkertijd vinden we privacy en zorgvuldige omgang met data ook heel belangrijk. In principe is zo'n stal ook gewoon eigendom van een veehouder."

"Dus hoewel het technisch kan, roept het veel vragen op. Van wie zijn die data? Zou er mogelijk een datalek kunnen ontstaan? Er zit een maatschappelijk ethisch vraagstuk in. Wat is belangrijker, het welzijn van dieren of de privacy van de veehouder?"

"Momenteel wordt er binnen het dierenwelzijn-onderzoek toch gekeken naar hoe camera's en computersystemen wel kunnen worden gebruikt in stallen. Niet zozeer om de misstanden te ontdekken, maar ook om beter inzicht te krijgen in het welzijn van dieren. Dat kan bijvoorbeeld door algoritmes 'te leren' om welzijnsproblemen in vroege stadia op te pikken."

3. De NVWA is een overheidsinstelling. Waarom wordt daar niet ingegrepen door de overheid?

"De overheid ziet dat de NVWA geld- en capaciteitsproblemen heeft, dus er wordt deels ingegrepen. Aan de andere kant is de overheid ook onderdeel van het probleem omdat we veel open normen hebben in de wet. Als je bijvoorbeeld op de snelweg de maximumsnelheid van 100 kilometer per uur overtreedt, dan krijg je een boete."

"Bij een dier zijn de wetten niet zo zwart-wit. Een dier moet voldoende zorg krijgen en ruimte hebben om natuurlijk gedrag te vertonen, dat staat in de wet. In extreme gevallen is het bij dieren heel erg duidelijk. Maar er zijn toch vaak grijze gebieden waar inspecteurs ook samen de ernst van de situatie moeten bespreken. In zulke gevallen maakt die open norm het lastig om in te grijpen."

"De overheid zou hierop kunnen ingrijpen door iets aan de open normen te doen. Dat is wel een ingewikkeld proces. Dus de overheid is niet de enige oorzaak, maar is wel medebepalend. En dat is de reden dat de NVWA af en toe zo'n lastige taak heeft."

4. Waarom staan er geen straffen op dierenmishandeling in de agrarische sector?

"Die zijn er wel en die worden ook uitgedeeld. Recent had een boer uit Friesland een koe op transport gezet terwijl dat niet mocht, omdat het beest niet gezond genoeg was. Dat is toen opgemerkt door de NVWA. Als gevolg daarvan moest hij voorkomen bij de rechter. Uiteindelijk heeft die meneer een boete van 1500 euro gekregen."

"In Nederland hebben we afgesproken dat alleen gezonde koeien vervoerd mogen worden. Daarmee bedoel ik: alleen de beesten die letterlijk en figuurlijk op hun eigen poten kunnen staan, mogen getransporteerd worden. Als dat niet het geval is en het gebeurt toch, kan je dus een boete krijgen."

5. Hoe slecht is het in Europa gesteld met de dieren in vergelijking met de rest van de wereld?

"Dierenwelzijn is echt iets wat leeft in Europa. Dus als je dat vergelijkt met Amerika, Azië en Afrika, dan staat dat duidelijker op onze politieke agenda. Maar dat betekent niet dat we in heel Europa de dieren allemaal goed verzorgen. Tussen landen bestaan grote verschillen."

"Toch wordt er al jaren geprobeerd om de veehouderijsystemen te verbeteren. Zo hebben we hebben een aantal jaren geleden al een Welfare Quality protocol opgesteld naar aanleiding van een heel groot Europees project. Hierin staat dat je overal op ongeveer dezelfde manier het dierenwelzijn kunt meten bij bedrijven."

"Het feit dat we dat in een Europees project hebben vastgesteld en dat het ook in de praktijk gebruikt wordt, zegt veel. In Afrika of Azië bestaat zo'n equivalent gewoon niet. Ja, natuurlijk gaat ook in Europa heel veel mis. En er is heel veel verbetering mogelijk. Maar als je de situatie wereldwijd vergelijkt, dan doen we dat in Europa zeker niet slecht."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."