Nu Duitsland nadenkt over een nieuwe vorm van de dienstplicht, komt ook in Nederland het gesprek hierover weer op gang. Hier is de dienstplicht namelijk nooit afgeschaft, alleen de opkomstplicht is opgeschort. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.

Bijzonder hoogleraar militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam Floribert Baudet en hoogleraar militair-operationele wetenschappen Han Bouwmeester bij de Faculteit Militaire Wetenschappen aan de Nederlandse Defensie Academie beantwoorden jullie vragen.

1. Wat waren de redenen voor het opschorten van de dienstplicht in Nederland?

"De dienstplicht in Nederland is niet afgeschaft. Maar sinds 1 mei 1997 is de opkomstplicht uitgesteld. Defensie roept daarom geen nieuwe dienstplichtigen meer op", staat op de website van de Rijksoverheid.

Volgens Baudet waren er meerdere redenen om de dienstplicht in Nederland op te schorten. Ten eerste voelden mensen aan het einde van de Koude Oorlog geen directe dreiging meer waarvoor een dienstplichtig leger nodig was.

Daarnaast werd het systeem als steeds oneerlijker ervaren: een procentueel steeds kleiner deel van de mannen werd willekeurig opgeroepen, waardoor zij een onoverbrugbare achterstand opliepen ten opzichte van hun leeftijdsgenoten, bijvoorbeeld in opleiding en werkervaring. "Dat heeft weer invloed op hun inkomen en uiteindelijk zelfs op hun pensioen", legt Baudet uit.

2. Is het mogelijk om de opkomstplicht in Nederland weer te heractiveren?

"Het opschorten van de opkomstplicht kan worden beëindigd met een Koninklijk Besluit. De nieuwe toestand treedt in werking na 2 weken. Als de Kamer zich daartegen uitspreekt, wordt het Koninklijk Besluit weer ingetrokken. Dus hoewel de minister over de dienstplicht gaat, is het beëindigen van opschorting iets waar de mening van de Eerste en/of Tweede Kamer de doorslag geeft", zegt Baudet.

3. Waarom is Nederland terughoudend in het oproepen van dienstplichtigen?

De infrastructuur van kazernes en oefenterreinen na de Koude Oorlog is voor een groot deel afgestoten. "Dat geldt ook voor de enorme voorraden uniformen en andere uitrusting", vertelt Baudet. Als we de opkomstplicht opnieuw invoeren, kunnen we de dienstplichtigen nergens onderbrengen of laten oefenen.

"Daarnaast moet een dienstplichtleger worden opgeleid," zegt Baudet. "Dat betekent dat je opleiders nodig hebt." Maar juist die opleiders zijn er nu niet, omdat de krijgsmacht al een enorm personeelstekort heeft.

De discussie over de herinvoering van de opkomstplicht komt altijd naar boven als er internationale spanningen zijn, en dat is misschien ook wel begrijpelijk. Maar volgens Baudet is het opnieuw invoeren van de dienstplicht geen oplossing voor de korte termijn, omdat het een langdurig proces is. "In 1945 werd gedacht dat de nieuwe naoorlogse krijgsmacht een mix van beroepsmilitairen, reservisten en dienstplichtigen rond 1960 gereed zou zijn. Het is lastig in te schatten of het nu sneller kan, ook omdat er nieuwe 'gevechtsterreinen' zijn, zoals cyberspace. Dat vereist wel militairen, maar die hoeven niet dezelfde training te krijgen als in de oude oorlogen met tanks en vliegtuigen."

4. Wordt er momenteel serieus overwogen om de dienstplicht opnieuw te activeren? En zo ja, wat zouden hiervan de voordelen zijn?

Er wordt momenteel wel gespeculeerd in de politiek over het opnieuw invoeren van de dienstplicht, maar volgens Bouwmeester wordt het nog niet serieus overwogen. "Wat ik wel zie, is dat verschillende politieke partijen af en toe uitspraken doen over een maatschappelijke of sociale dienstplicht", vertelt hij. "Ze denken breder, niet alleen aan Defensie, maar aan een jaar waarin jonge mannen en vrouwen een taak voor de maatschappij vervullen, bijvoorbeeld in ziekenhuizen, bejaardentehuizen, of de plantsoenendienst."

Volgens sommige mensen is de activering van de dienstplicht onvermijdelijk omdat de persooneelstekorten van Defensie zo groot zijn, zegt Baudet. "Met vrijwillige dienst kan de krijgsmacht de enorme personeelstekorten niet oplossen. Het opnieuw invoeren van de opkomstplicht zou die tekorten wel kunnen verhelpen", zegt hij.

"Bovendien haalt het mensen uit hun eigen bubbel. In de tijd van de dienstplicht dienden mensen uit alle lagen van de bevolking samen. Politici dachten dat dit de sociale cohesie versterkte, omdat het hen de kans gaf om mensen met een heel andere achtergrond te ontmoeten."

5. Is het dienjaar een serieus alternatief voor de opkomstplicht of dienstplicht? Of worden er andere vormen van verplichte dienst overwogen?

"Het lijkt op elkaar, maar het is wel anders", zegt Bouwmeester. "Bij een dienjaar kies je vrijwillig om bij Defensie te werken, terwijl de traditionele dienstplicht iedereen verplicht. De invulling van het jaar kan vergelijkbaar zijn, maar het grote verschil is dat de dienstplicht dwang is, terwijl je bij een dienjaar zelf kiest."

Baudet voegt eraan toe dat er jaarlijks slechts enkele honderden mensen vrijwillig voor een dienjaar kiezen. "Of het een oplossing kán zijn, hangt ook af van wie zich melden en met welke kennis. Het lastige is dat je niet weet wie zich als vrijwilliger aanmeldt en wat zij meenemen aan ervaring. Dat maakt het plannen lastig, of gewoon onmogelijk."

6. Hoe verloopt het proces voor iemand die wordt opgeroepen voor de dienstplicht? Wordt er bijvoorbeeld een officiële brief verstuurd?

Het proces voor iemand die opgeroepen wordt voor de dienstplicht begint eigenlijk vrij simpel: rond je 17de verjaardag krijg je een brief waarin staat dat je dienstplichtig bent. Maar het wordt pas echt interessant als er weer een nieuwe opkomstplicht komt, want dan moet er bepaald worden hoeveel mensen Defensie eigenlijk nodig heeft en kan opleiden. "Dat is een politieke afweging", zegt Baudet, "want opleiden kost natuurlijk veel geld."

Heb je die brief ontvangen, dan moet je gekeurd worden. Wie door de keuring komt, wordt weer naar huis gestuurd en krijgt later te horen of, en zo ja, waar de dienst precies moet worden vervuld.

"Op de dag dat je wordt opgeroepen, meld je je aan bij de kazerne waar de opleiding gaat beginnen," legt Baudet uit. Daar krijg je dan je militaire uitrusting, en begint de 'eerste oefening'. Zodra die voorbij is, gaat de dienstplichtige op groot verlof, maar dat betekent niet dat de dienst voorbij is. "De kennis moet op peil worden gehouden door middel van periodieke herhalingsoefeningen", vertelt Baudet. En dat gaat zo door, totdat de dienstplichtige te oud is geworden om nog mee te doen.

7. Wat zijn de opties voor mensen die zich niet kunnen vinden in de militaire doelen waarvoor ze mogelijk opgeroepen zouden kunnen worden?

Sinds het begin van de 20ste eeuw kun je in Nederland een beroep doen op gewetensbezwaar als je je niet kunt vinden in de militaire doelen waarvoor je opgeroepen zou kunnen worden. "Oorspronkelijk ging dit alleen om religieuze bezwaren", legt Baudet uit. "Wie politieke bezwaren had, had pech. Daarin is later wel enigszins verandering gekomen."

"Als je gewetensbezwaar had, had je twee opties: de ene groep accepteerde het principe van dienst doen, maar was tegen het leren doden, terwijl de andere groep het hele principe van de dienstplicht verwierp. De eerste groep kon, als hun bezwaar werd geaccepteerd, een traject in dat uiteindelijk uitmondde in sociale dienstplicht", vertelt Baudet. "Een aantal van mijn vrienden zijn bijvoorbeeld brancardier geweest."

"Die vervangende dienst duurde langer dan de militaire dienst, wat als onrechtvaardig werd ervaren. Maar wie de vervangende dienst helemaal weigerde, werd vaak als 'totaalweigeraar' berecht en meestal veroordeeld."

Er was ook een simpelere manier om onder de dienstplicht uit te komen. "Bij de keuring of aan het begin van de Eerste Oefening kon je mentale instabiliteit simuleren", zegt Baudet. Dan kreeg je de zogenaamde aantekening S5, waardoor je als ongeschikt werd beschouwd voor de dienst.

Je werd na de Tweede Wereldoorlog gekeurd aan de hand van het ABOHZIS-systeem waarbij de letters staan voor: algemene fysieke toestand (A), bovenlichaam (B), onderlichaam en rug (O), horen (H), zien (Z), intelligentie (I) en stabiliteit (S). Tijdens de keuring hanteerde het leger een waarderingsschaal van 1 t/m 5, waarbij S5 de laagste score was, staat op de website van het Nationaal Militair Museum.

Zo'n 4 op de 10 deelnemers aan het EenVandaag Opiniepanel maken zich redelijk tot veel zorgen om hun pensioen. Want, vragen zij zich af, wat betekent het bijvoorbeeld voor hun pensioengeld als de beurskoersen kelderen? "Geen één-op-éénrelatie."

Het overhevelen van pensioenen naar het nieuwe pensioenstelsel is één van de grootste financiële operaties die ooit in Nederland werd uitgevoerd.

Zorgen over de toekomst

Door groeiende onzekerheid en instabiele beurzen nemen de zorgen toe. Leden van het EenVandaag Opiniepanel vragen zich af: 'Behoud ik mijn pensioen straks wel, en hoeveel blijft daarvan over?'

Dat geldt ook voor pensionado Peter van Vliet. Ruim 40 jaar bouwde hij pensioen op bij Radio Holland. Tot nu toe heeft hij geen klagen: afgelopen januari ontving hij nog een verhoging. Maar hij maakt zich ook zorgen over de toekomst. Van Vliet vraagt zich af of de hoogte van zijn pensioen straks nog wel vaststaat. Of dat het kan gaan schommelen.

Geen één-op-éénrelatie

Die zorgen zijn deels terecht, zegt Leontine Treur. Zij is senior-econoom bij RaboResearch en gespecialiseerd in pensioenen. "Pensioenfondsen beleggen. Dus als de beurs beweegt, dan merken pensioenfondsen daar wat van. Maar pensioenfondsen beleggen niet alleen in aandelen, ze hebben een gespreide portefeuille waar ook obligaties inzitten. Vastgoed dus."

Er is volgens Treur dus geen één-op-éénrelatie tussen schokken op de beurs en de hoogte van het pensioen. "Daarnaast heb je buffers en meer mogelijkheden om te zorgen dat een beursklap niet in één keer bij de pensioenuitkeringen terechtkomt."

Eigen pensioenpotje

En hoe zit dat dan straks als het nieuwe pensioenstelsel voor iedereen is ingegaan? In het oude systeem belooft een pensioenfonds hoeveel pensioen je later precies krijgt. Jij en je werkgever betalen hier iedere maand premie voor. Al dit geld gaat samen in één grote pot, het zogenaamde collectieve pensioenvermogen. Dit geld wordt geïnvesteerd, en met de opbrengst hiervan betaalt het pensioenfonds de pensioenen uit.

In het nieuwe systeem heeft iedereen een eigen pensioenpotje. Je pensioen staat niet meer vooraf vast, maar kan veranderen. Hoeveel pensioen je krijgt, hangt dan bijvoorbeeld af van hoe goed de beleggingen gaan, hoe hoog de rente is en hoe oud mensen gemiddeld worden. Daardoor kan je pensioen hoger of lager worden.

Beurs herstelt zich altijd weer

Treur benadrukt dat het nieuwe stelsel bedoeld is om meer rendement te behalen, zodat pensioenen beter mee kunnen groeien met de inflatie. En méér rendement betekent volgens haar soms óók méér risico.

Toch zal een enorme koersval op de beurs volgens Treur de pensioenen niet laten verdampen, omdat de beurs zich ook altijd weer herstelt. "Ook tijdens de covidpandemie en de dotcom-crisis is de beurs flink ingeklapt, maar daarna ook weer hersteld. En die grote schokken hebben gepensioneerden nooit gemerkt."

'Altijd goed rendement'

Ook volgens voorzitter Ger Jaarsma van de Pensioenfederatie hoeven we in het nieuwe systeem niet ineens lagere pensioenuitkeringen te verwachten, als het op de beurs tegenzit. Dit komt vooral door de manier waarop pensioenfondsen hun geld beleggen. "Het zijn langetermijnbeleggers. Wij kijken dus 20, 30, 40 jaar vooruit. Over eventuele schommelingen maken we ons daarom niet zo heel erg druk, omdat die in de tijd wel weer uitvlakken."

"In het nieuwe stelsel blijven wij op dezelfde manier beleggen als in het oude", legt Jaarsma uit. "En dat betekent dat we naast beleggen in aandelen, ook beleggen in obligaties, vastgoed en leningen. Door die risicospreiding maken wij voor de toekomst altijd een goed rendement."

Risico's delen

Toch is niet iedereen er gerust op. In de Tweede Kamer is NSC een van de partijen die zorgen heeft. Agnes Joseph is Kamerlid voor die partij en is bang dat mensen nu al vaste pensioenuitkeringen gewend zijn en dat dit met het nieuwe systeem minder zeker is.

Joseph: "Iedereen krijgt straks, afhankelijk van de leeftijd, een risicovoller of minder risicovol beleggingsbeleid. Er wordt nog wel een klein buffertje aangehouden om risico's te delen, maar dat is veel kleiner. En daarmee kun je natuurlijk veel minder risico's opvangen en delen met elkaar dan nu."

Het voortbestaan van tientallen hospices in Nederland wordt bedreigd. Zorgverzekeraars gaan een lagere vergoeding voor verpleging betalen en dat raakt de hospices. In Rotterdam is daarom al besloten de deuren van een hospice te sluiten.

Hospice De Vier Vogels - waar van oudsher 24 uur per dag verpleegkundige zorg beschikbaar is - stopt in juni. Verzekeraar Zilveren Kruis betaalt vanaf 1 april namelijk minder voor de inzet van verpleegkundigen en dat leidt ertoe dat het hospice niet meer genoeg verpleegkundigen heeft.

Lager tarief, minder zorg

"Een 'bijna-thuis-huis', zoals wij zijn, wordt gefinancierd met subsidie van het ministerie van Volksgezondheid. Daarnaast betalen bewoners een eigen bijdrage. We werken met vrijwilligers en verpleegkundigen van de Rotterdamse zorgorganisatie Laurens", legt bestuurslid Jos van Huut uit.

"De verzekeraar betaalt Laurens daarvoor een dagprijs en dat bedrag gaat per 1 april zozeer omlaag dat het inzetten van verpleegkundigen voor 24-uurs zorg minder wordt."

Een van de laatste bewoners

De afgelopen 25 jaar verzorgden de medewerkers van De Vier Vogels stervende patiënten in vier verschillende kamers. Liesbeth Looren de Jong bijvoorbeeld, die er onlangs overleed. Zij was daarmee een van de laatste bewoners.

Haar broer Louis zocht haar bijna dagelijks op. "Mijn zus is net geen 80 geworden, dat zou ze aanstaand weekend zijn geworden", vertelt hij.

'Uitkijken naar de dood'

"De afgelopen 2 jaar waren zwaar voor haar, door lichamelijke problemen", vertelt Looren de Jong over zijn zus, die afgelopen januari werd opgenomen in De Vier Vogels. "Het was een tamelijk dramatische keuze tussen een been-amputatie of naar het hospice. Ze koos voor het laatste, een keuze voor de dood."

"Ze is uit gaan kijken naar de dood in alle rust en alle vrede en is uiteindelijk overleden door euthanasie. "

Klein hospice

Dat De Vier Vogels een klein hospice is, speelt een rol bij de sluiting. Maar uiteindelijk zijn de lagere tarieven van de zorgverzekeraar doorslaggevend.

En De Vier Vogels is niet het enige bijna-thuis-huis in Nederland. Er zijn er ongeveer 120. VPTZ, de koepel voor vrijwilligersorganisaties in de palliatieve terminale zorg, en zorgprofessionals, verwacht dat er meer in de problemen komen door de bezuinigingen.

Ander soort vrijwilligers

De hospices moeten hun aanpak veranderen en meer met vrijwilligers werken, is de boodschap vanuit de zorgverzekeraars. Maar of dat bij iedereen lukt is de vraag, zegt voorzitter van De Vier Vogels Marjo de Bot.

"We zien dat het soort vrijwilligers aan het verschuiven is. Het zijn vaker wat jongere mensen die betekenis zoeken, dat is mooi. Maar het nadeel is: hun beschikbaarheid is minder dan die van de oudere vrijwilligers." Een rooster rondmaken is lastig en 24-uurs verpleegkundige zorg is met deze bezuiniging sowieso niet meer waar te maken.

Mogelijk tientallen hospices in de problemen

Naar aanleiding van De Vier Vogels heeft Zilveren Kruis zich uiteindelijk constructief opgesteld en gezegd dat ze een overgangsperiode willen aanbieden. Maar dat komt voor De Vier Vogels te laat. Het besluit is genomen.

"Heel erg spijtig", vindt Carla Aalderink van koepelorganisatie VPTZ het dat De Vier Vogels moet sluiten. "Hospices zijn eigenlijk 'out of the blue' door zorgverzekeraars geconfronteerd met lagere tarieven. Met als gevolg minder uren zorg en een veel te groot beroep op vrijwilligers." Ze verwacht dat tientallen hospices, net als De Vier Vogels, in de problemen komen. "Als er niet wordt ingegrepen, zullen die allemaal verdwijnen."

'Structurele oplossing nodig'

"Een overgangsperiode, zoals Zilveren kruis aanbiedt, klinkt mooi, maar is een incidentele oplossing. Wij willen een structurele, zodat je niet van incident naar incident holt", zegt Aalderink.

Ze wijst erop dat onderzoek juist laat zien dat er in de toekomst meer hospices nodig zijn, vanwege onder andere vergrijzing en een minder groot sociaal netwerk. "We moeten daarom juist zuinig zijn op onze hospicebedden." Aalderink vindt de bezuiniging dan ook 'ondoordacht' met 'verstrekkende financiële gevolgen'. Vrijwilligers komen erdoor onder druk te staan, benadrukt ze. "Het risico is dat ze afhaken omdat ze denken: er wordt meer van mij verwacht en dat kan ik niet."

Moeilijker om thuis te sterven

Of er een alternatief is, volgens Aalderink? "Dat is een heel terechte vraag. We hebben eerder gezien dat het in de wijkverpleging, waar ook geduwd werd op de tarieven, moeilijker werd voor mensen om thuis te sterven. Het idee was toen dat meer mensen naar een hospice moesten."

"Maar als de zorg daar dan ook geminimaliseerd wordt, wat dan? Dan moet je jezelf de vraag stellen waar mensen dan nog kunnen overlijden. Ziekenhuizen zijn er ook niet op ingericht om mensen voor langere tijd een bed te bieden om daar te overlijden."

Staatssecretaris zoekt oplossing

De verantwoordelijk staatssecretaris Vicky Maeijer laat in een reactie weten in gesprek te zijn met de sector om te voorkomen dat meer hospices omvallen.

"Onder leiding van mijn ministerie is gesproken tussen zorgaanbieders, zorgverzekeraars en VPTZ. Er is afgesproken dat Zorgverzekeraars Nederland en ActiZ hun achterban zullen oproepen om snel het gesprek aan te gaan om te voorkomen dat hospices omvallen door de lagere tarieven, dan wel het minder aantal uren aan wijkverpleging. Voor half april wordt dit overleg herhaald om te kijken hoe het ervoor staat."