Al jaren waarschuwen bezorgde cyberwaakhonden en ICT-experts voor de gevaren van maatschappij-ontwrichtende hacks op vitale infrastructuur. Maar in de praktijk komen dit soort cyberaanvallen weinig voor. "Hackers zijn nu niet uit op ontwrichting."

Het was het eerste wat bij sommigen naar boven kwam toen een ICT-fout bij de NS begin deze maand het volledige treinverkeer platlegde: dit was het werk van hackers. Er bleken echter geen kwaadwillenden achter de spoorchaos te zitten. Het back-upsysteem van de NS zelf faalde.

Andere afslag

Zeker met de oorlog in Oekraïne lijkt het cybergevaar dichterbij dan ooit. Pro-Russische hackers zouden het hebben gemunt op 'onvriendelijke landen' zoals Nederland. Maar hoe waarschijnlijk is het dat hackers daadwerkelijk vitale infrastructuren als het water- en elektriciteitsnet, de ziekenhuiszorg of het treinverkeer platleggen?

"Er is zeker reden om aan te nemen dat meer ontwrichtende hacks voor kunnen komen", zegt ICT-expert Danny Mekić. "Maar kwaadwillende hackers hebben vaak niet het doel om samenlevingen plat te leggen. Die nemen nu een andere afslag."

Geld of data

Hij wijst erop dat het hackers over het algemeen om twee dingen gaat: geld of data. "Hackers die vanuit staten opereren zijn vaak uit op data voor de inlichtingendiensten, criminelen zijn uit op geld." Omdat die eerste groep zoveel mogelijk informatie wil verzamelen, houden ze zich juist erg stil. "Ze willen geen sporen achterlaten."

Criminele groeperingen willen daarentegen op een zo effectief mogelijke manier geld aftroggelen van slachtoffers. "Een vitaal systeem platleggen past niet bij dat doel. Dat kost veel tijd. Aanvallers weten bovendien dat de pakkans groot is. Als zij moedwillig het hele openbaar vervoer platleggen, springen daar direct de allerbeste specialisten van de opsporingsdiensten op."

Bron: EenVandaag

Lager hangend fruit

Daarom zijn cyberaanvallen vaak gericht op organisaties die hun digitale veiligheid niet op orde hebben, legt hij uit. "Hackers kiezen het lager hangende fruit uit als slachtoffer."

De ICT-expert noemt als voorbeeld een recente hack bij een ICT-dienstverlener begin april. 8 woningcorporaties maakten gebruik van de diensten van die ene leverancier. Daardoor konden de aanvallers via één hack bij al die organisaties naar binnen dringen. Zo zijn gevoelige bank- en identiteitsgegevens van duizenden Nederlanders gestolen en uiteindelijk online gezet.

'Te veel in paniek'

Directeur Dave Maasland van cyberveiligheidsbedrijf ESET Nederland houdt zich al jaren bezig met cyberaanvallen op computersystemen. Hij vindt dat men 'te veel in paniek is' om cyberaanvallen op vitale infrastructuur.

Alhoewel dit soort aanvallen op cruciale organisaties niet onmogelijk zijn, kost het jaren werk. Maasland: "Dat biedt die organisaties de tijd om zichzelf nog meer te wapenen tegen hackers."

Kaartenhuis

Toch wil dat allerminst zeggen dat het gevaar op ontwrichtende gevolgen van cyberaanvallen is geweken. "Rond die meest cruciale organisaties zit een hele laag van bedrijven die nauwelijks volwassen is op het gebied van digitale veiligheid."

Volgens Maasland is een scenario dat door een hack of storing de hele leveranciersketen als een kaartenhuis in elkaar stort dreigender dan ooit. "Dat komt dan niet omdat de meest cruciale organisaties worden geraakt, maar door de hoeveelheid bedrijven die wordt getroffen."

Miljarden euro's schade

Zo'n situatie is al eens voorgekomen. In 2017 belandde de gijzelsoftware NotPetya via Oekraïne op allerlei systemen over de hele wereld. Het leidde er onder meer toe dat het werk in de Rotterdamse haven stil kwam te liggen. Ook honderden andere organisaties werden getroffen. De schade liep wereldwijd in de miljarden euro's.

"Dat maakt de risico's pijnlijk duidelijk", zegt Maasland. "Digitale systemen over de hele wereld zijn enorm met elkaar verbonden. Er hoeven maar een paar schakels uit te gaan en veel essentiële organisaties als ziekenhuizen of voedselleveranciers liggen plat. Die zijn erg afhankelijk van elkaar of maken van dezelfde software en systemen gebruik."

Bron: William Rutten

Ontwrichtende gevolgen

Volgens Maasland zijn de risico's de afgelopen jaren alsmaar groter geworden. Er is steeds meer onderlinge afhankelijkheid, bedrijven zijn door corona verder gedigitaliseerd en de oorlog in Oekraïne zorgt voor extra dreiging. "Een digitale hartstilstand heeft ontwrichtende gevolgen: van schaarste en lege schappen tot uitgestelde operaties aan toe."

Ook Mekic is bezorgd: "Als de spanningen blijven oplopen, is het goed mogelijk dat de hackers die staten nu inzetten om stiekem data te verzamelen een ander doel meekrijgen. Dat ze zich gaan richten op vitale infrastructuren om samenlevingen te ontwrichten."

Aanval op energiecentrale verijdeld

Cyrberaanvallen op vitale infrastructuren vinden al wel degelijk plaats in Oekraïne, ook al komt daarover weinig naar buiten. Volgens Maasland waren pro-Russische hackers heel ver bij een aanval op een Oekraïense energiecentrale. "Ze waren daadwerkelijk binnen en in staat om het stroomnetwerk in het land plat te leggen."

Op het laatste moment is de aanval begin april verijdeld. "Het antwoord op de vraag of Rusland bij machte is om een digitale stoot uit te delen, weten nu: ja, dat kan het. In Nederland gebruiken we deels dezelfde apparatuur als in Oekraïne. Het is een reëele mogelijkheid dat Rusland ook hier het licht uit kan doen."

Afhankelijkheid van computersystemen

Hoe kunnen organisaties zich tegen ontwrichtende acties wapenen? Veiligheid wordt volgens Mekić steeds belangrijker naar mate de afhankelijkheid van een systeem groeit. Daarom is het belangrijk om die afhankelijkheid te minimaliseren. "Daar valt nog een hoop te winnen."

Zeker omdat een systeem 100 procent beveiligen onmogelijk is. "Je kunt nog zoveel slotjes op een systeem gooien, maar het werkt nu eenmaal zo dat als jij er bij kan, een ander dat ook kan."

Impact verkleinen

Minder afhankelijk worden van computersystemen gebeurt door de impact van een storing of hack zo klein mogelijk te maken, zegt hij. "Sla er geen waardevolle gegevens op die niet meer van belang zijn."

"Zorg er daarnaast voor dat er altijd alternatieve locaties, systemen en technieken zijn van waaruit de organisatie kan opereren."

Oude, handmatige manier

Zeker voor vitale organisaties is het van belang om werknemers voor te bereiden op situaties waarbij alle systemen voor langere tijd niet meer werken, zijn Mekić en Maasland het met elkaar eens. "Als de systemen uitvallen, moeten werknemers het op de oude, handmatige manier kunnen oplossen."

Maasland voegt daaraan toe dat er niet alleen een taak ligt bij werkgevers. "Het is een dooddoener, maar veiligheid begint bij jezelf. Zorg voor veel slotjes: automatisch updaten, tweefactorauthenticatie en sterke wachtwoorden - die je uiteraard niet opslaat in de cloud. Wie die discipline thuis opbrengt, doet dat over het algemeen ook op het werk."

Hij was jarenlang een van de vaste gezichten van EenVandaag: Pieter Jan Hagens. Gisteren presenteerde hij het programma voor het laatst. Hij gaat met pensioen na een carrière van meer dan 40 jaar als journalist en presentator, op radio en tv.

Normaal stelt Pieter Jan de vragen, nu mochten jullie die aan hem stellen.

1. Hoe kijk je terug op je carrière?

"Ik vind dat ik een geluksvogel ben. Ik heb 43 jaar in de journalistiek gezeten en ik heb er enorm van genoten. Ik zou niet weten wat ik anders had moeten doen, er is geen vak dat ik zo leuk zou vinden als dit."

"Het leuke van met pensioen gaan is dat de oude doos wordt opengemaakt. Ik heb veel verschillende dingen kunnen doen en meegemaakt, ook buiten de journalistiek. Dat komt allemaal weer naar boven. En het gevoel dat ik steeds opnieuw krijg is: wat heerlijk dat ik dat heb kunnen doen."

Bron: ANP

1/7In de jaren 90 was Pieter Jan een van de gezichten van Jules Unlimited

2. Hoe heb je de journalistiek zien veranderen?

"De journalistiek is veranderd, maar ik ben zelf ook veranderd. Ik begon bij de VARA in de jaren 80, waar ik met stevig linkse journalisten werkte. Ik dacht: zo hoort het kennelijk. Later heb ik me daar een beetje van gedistantieerd, ik vond het te activistisch. Ik vond dat de feiten meer moesten spreken."

"In deze tijd, waarin grimmige leiders opstaan en democratische vrijheden op het spel staan, denk ik juist weer: journalisten zijn er niet alleen voor de feiten, maar ook om bepaalde ideeën te beschermen. Ideeën die het fundament vormen voor onze liberaal-democratische samenleving."

3. Wat was jouw favoriete onderwerp om te presenteren, en wat het moeilijkste interview?

"Ik heb bij Buitenhof veel bijzondere mensen aan tafel gehad, met wie ik langere gesprekken kon voeren. Ik heb veel bijzondere denkers, schrijvers en politici gesproken. Die hadden vaak iets te vertellen waar ik wel wat van opgestoken heb. Vooral de Israëlische schrijver Amos Oz maakte indruk, dat was zo'n wijze man."

"Hij maakte zulke goede opmerkingen. Dat was in 2015, de aanslagen in Parijs waren toen net geweest. Hij duidde dat terrorisme op zijn manier. Hij had het erover dat terroristen geen gevoel voor humor hebben, en dat klinkt nu heel plat, maar hij vertelde dat zo raak en mooi. En ik weet ook dat veel kijkers van die uitzending hebben genoten."

"Maar ook bij EenVandaag heb ik veel spannende dingen gedaan. Ik denk meteen aan de verkiezingsdebatten. Het debat in 2023, waaruit het huidige kabinet is voortgekomen, is een van de betere debatten die ik heb geleid. Maar tegelijkertijd waren die debatten een van de moeilijkste dingen die ik heb gedaan, dat is een hele opgave."

"Het is fijn dat je dan eindeloos met collega's kan brainstormen over wat de beste opzet is. En dat je de spanning deelt: tijdens het debat hoorde ik dan de eindredacteur in mijn oortje, die net zo zenuwachtig was. Dit delen met collega's ga ik het meeste missen aan het werk. Want ook als je geen beste vrienden bent, maken ze toch een groot deel uit van je sociale leven."

4. Welke peiling had de meest verrassende uitslag voor jou?

"Ik heb niet zo'n goed geheugen voor peilingen, moet ik eerlijk zeggen. Het Opiniepanel is natuurlijk een heel goed gereedschap van EenVandaag. Maar als ik in de studio sta, ben ik bezig met het gesprek dat ik voer met de presentator van de paneluitslagen, niet met de uitslagen zelf. Ik kan die niet tegelijkertijd goed onthouden, dus weet ook niet meer welke uitslag mij het meest heeft verbaasd."

5. Hoeveel invloed heb je zelf gehad op de onderwerpen die behandeld werden? En ging dat weleens in tegen je eigen mening?

"Eigenlijk heb ik daar niet zo veel invloed op. EenVandaag is een olietanker die op koers vaart, er werkt een grote redactie. Ik kan wel meepraten en meedenken, maar ik ben geen eindredacteur. Toch heb ik zeker in interviews wel een belangrijke stem. En ook in de politieke debatten kan ik als presentator de richting van het gesprek bijsturen."

"Of de presentatie weleens tegen mijn eigen ideeën of mening in ging? Laat ik zeggen dat ik wel blij ben dat ik mezelf nu meer mag gaan uitspreken. Maar ik ben ook blij dat ik dat als journalist en presentator niet gedaan heb. Ik zou mezelf geen knip voor de neus waard vinden als ik in interviews een bepaalde politieke lijn zou voorstaan. Ik vind dat je als journalist niet te koop moet lopen met je eigen mening."

"Tegelijkertijd vind ik het gek om nu weg te gaan, omdat er zoveel gebeurt op het moment, waarvan je denkt: oei, waar gaat dit heen? In de Verenigde Staten durven wetenschappers zich niet meer uit te spreken, er zijn bezuinigingen op het hoger onderwijs, ook in Nederland. Het klimaat verandert. Daar maak ik me zorgen om. Het voelt als een grote opluchting dat ik niet geheimzinnig hoef te doen over waar ik mij zorgen om maak. Dat heb ik gemist de afgelopen jaren."

"Ik heb niet de illusie dat ik daar in mijn eentje iets aan kan doen. Maar alles wat journalisten, maar ook burgers doen, is op dit terrein van belang. Wat ik daarom ook ga doen is als burger mezelf meer uitspreken. Dat kan nu ook, ik ben journalist af. Misschien sluit ik me wel aan bij een politieke partij. Ik weet nog niet welke, maar ik ga het wel doen. Niet als politicus, maar gewoon als burger."

Bron: EenVandaag

1/6Achter de schermen bij de laatste uitzending van Pieter Jan Hagens

6. Wat ben je van plan om te gaan doen tijdens je pensioen?

"Ik ga eerst zeilen met mijn vrouw, een paar maanden weg. En daarna wil ik graag dingetjes doen waar ik tot nu toe niet aan toe kwam, zoals een houten bootje maken waar mijn kleinzoon in kan leren zeilen. Dat ben ik zeker van plan."

"Het is sowieso goed om weer eens met een frisse blik de wereld in te kijken, want er komt voor het werk ongetwijfeld iets anders moois in de plaats. Aan de andere kant: ik stop weliswaar met de vaste dingen, maar ik blijf nog steeds graag interviews en debatten leiden, voice-overs inspreken, misschien invallen bij een radio-uitzending. Dus als iemand ergens ziek is, weet me te vinden."

7. Hoe hoop je dat de journalistiek er de komende jaren uit gaat zien?

"Ik hoop dat de journalistiek zich opstelt als beschermer van de waarden waar wij allemaal op drijven, zoals gelijkheid, vrede, rechtvaardigheid en verdraagzaamheid. Al die dingen zijn zo belangrijk in onze democratische samenleving, en ik hoop dat journalisten daaraan meewerken. Elke journalist is op dit terrein van belang."

"Ik denk dat de meeste journalisten dit ook zo zien, sowieso al mijn collega's hier bij EenVandaag. Ik ben er trots op dat alle collega's zich ervan bewust zijn dat we een rubriek zijn die dicht bij de mens wil staan, waar de onderwerpen die we brengen echt relevant zijn, en waarin tegelijkertijd de feiten heilig zijn. Juist in deze tijd waarin onverdraagzaamheid en angst toenemen, denk ik dat het belangrijk is dat er programma's zoals EenVandaag zijn."

Wereldwijd liggen er miljoenen landmijnen onder de grond. Hierdoor vallen er jaarlijks honderden slachtoffers. Om dit te stoppen werd in een verdrag afgesproken dat het wapen de wereld uit moest. Maar nu de spanningen toenemen, trekken landen zich terug.