Vijf vragen over levenslange gevangenisstraffen in Nederland

De Hoge Raad heeft vandaag geoordeeld dat de levenslange gevangenisstraf niet langer in strijd is met de mensenrechten. Eerder uitte het hoogste rechtsprekende orgaan van ons land nog grove kritiek. Een levenslange gevangenisstraf mag een leven lang blijven duren. Iemand zonder perspectief op vrijlating achter de tralies zetten tot z’n dood zou onmenselijk zijn. Maar sinds vandaag is dat dus niet meer het geval. Hoe zit het precies met levenslange gevangenisstraffen in Nederland? En waarom klinkt er kritiek op het beleid?

Waarom is het levenslang-beleid van Nederland in het nieuws? 

De Hoge Raad deed de uitspraak in de zaak tegen de levenslang veroordeelde Faig B. Hij zit een levenslange straf uit voor de moord op twee ex-vriendinnen en de zus van één van hen in 2011. Hij werd door zowel de rechtbank als door het gerechtshof in hoger beroep veroordeeld tot levenslang. Faig B. ging in cassatie tegen de uitspraak omdat hij zijn straf als ‘uitzichtloos’ bestempelt. De Hoge Raad stelde een oordeel over B.’s zaak uit in afwachting van nieuwe regelgeving over de straf, die al aangekondigd was door toenmalig staatssecretaris Dijkhoff.

Hoe lang duurt een levenslange gevangenisstraf in Nederland?

Een levenslange gevangenisstraf is de zwaarste straf die rechters in Nederland kunnen opleggen. Het werd in 1870 ingevoerd als alternatief voor de doodstraf die toen werd afgeschaft. In Nederland duurt levenslang écht levenslang. Een dader die tot een onherroepelijke celstraf straf is veroordeeld (hij heeft geen mogelijkheid tot hoger beroep meer), komt dus nooit meer vrij, tenzij de koning gratie verleent.

Tot in de jaren tachtig werd na verloop van tijd standaard overwogen of veroordeelden in aanmerking kwamen voor gratie. Sinds dat is afgeschaft, is vrijwel nooit meer gratie verleend. Sinds 1986 heeft één man gratie gekregen: hij was ernstig ziek en overleed kort na zijn vrijlating. In Nederland zitten momenteel ruim dertig mensen een levenslange gevangenisstraf uit.

Wat is de kritiek op het Nederlandse beleid?

Er is al jaren veel kritiek op de uitvoering van de levenslange gevangenisstraf in ons land. Zo tikte het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) Nederland verschillende keren over de vingers. Ook klonk er kritiek uit eigen land van de Hoge Raad. De straf zou in strijd zijn met de mensenrechten omdat levenslang écht levenslang is. Het gebrek aan perspectief op vrijlating zou onmenselijk zijn. De uitspraken zorgen ervoor dat ook rechters terughoudender werden met het opleggen van de straf.   

De rechtbank in Assen oordeelde bijvoorbeeld in 2015 dat in de strafzaak tegen ‘moordbroers' Marcos en Admilson R., veroordeeld voor drie roofmoorden, geenlevenslang kon worden opgelegd. Nederland is tot dan toe het enige land in Europa waar een levenslange gevangenisstraf zo strikt wordt geïnterpreteerd. In de meeste Europese landen kijkt een rechter na een bepaalde periode of de levenslange gevangenisstraf nog noodzakelijk en legitiem is. 

Welke maatregelen heeft de overheid genomen?

Na de kritiek kondigt Dijkhoff aan de straf ‘toekomstbestendig’ te willen maken. Begin mei van dit jaar werd het Adviescollege Levenslanggestraften opgericht. Daar kunnen tot levenslang veroordeelde gevangenen na vijfentwintig jaar een verzoek tot resocialisatie doen. Een onafhankelijk adviescollege toetst dan of een begin gemaakt kan worden met activiteiten gericht op een mogelijke terugkeer in de samenleving. Ook de belangen van slachtoffers en nabestaanden worden daarin meegewogen. Na een periode van nog eens twee jaar kan de gevangene dan een verzoek tot gratie indienen. 

De wijzigingen doorstonden al de toets van het Hof in Amsterdam. In het Hoger Beroep van het Passage-proces werd vier keer een levenslange straf opgelegd. Het Hof oordeelde dat de instelling van de commissie de bezwaren voor oplegging van de straf wegnam. Met het oordeel vandaag van de Hoge Raad lijkt er een voorlopig einde te komen aan een lange politieke en juridische discussie.

Wat zijn bekende zaken rondom levenslange gevangenisstraffen? 

• 2005 – Mohammed B. De moordenaar van de filmer en columnist Theo van Gogh, werd in 2005 veroordeeld tot levenslang. Onder andere vanwege moord en terrorisme.
• 2007 – Lucia de B. Verpleegkundige Lucia de B. werd door de rechtbank, het gerechtshof en de Hoge Raad veroordeeld tot levenslang vanwege 7 moorden op ziekenhuispatiënten. Maar in 2010 werd ze van alle beschuldigingen vrijgesproken na een herzieningsadvies van de Commissie evaluatie afgesloten strafzaken. Lucia de B. was onterecht veroordeeld.
• 2008 - Marcel T. Vermoordde Louis Sévèke, een activist uit Nijmegen. De rechtbank oordeelde dat T. toerekeningsvatbaar was en dat er kans op herhaling bestond. Bovendien had hij al 4 bomaanslagen en 7 bankovervallen gepleegd.
• 2015 – Lau G. Lau G. wordt in april 2015 tot levenslang veroordeeld vanwege de moord op twee mannen, die op heterdaad werden betrapt tijdens het rippen van een hennepplantage. En dag na het vonnis pleegt Lau G. zelfmoord. 

Vorig jaar maakte EenVandaag een reportage over de toekomstbestendigheid van de levenslange gevangenisstraf in Nederland. We spraken met docent strafprocesrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen en voorzitter van het Forum Levenslang Wiene van Hattum en nabestaande Ciska Postma, de weduwe van slachtoffer Berend Smit.