De Hoge Raad heeft vandaag geoordeeld dat de levenslange gevangenisstraf niet langer in strijd is met de mensenrechten. Eerder uitte het hoogste rechtsprekende orgaan van ons land nog grove kritiek. Een levenslange gevangenisstraf mag een leven lang blijven duren. Iemand zonder perspectief op vrijlating achter de tralies zetten tot z’n dood zou onmenselijk zijn. Maar sinds vandaag is dat dus niet meer het geval. Hoe zit het precies met levenslange gevangenisstraffen in Nederland? En waarom klinkt er kritiek op het beleid?

Waarom is het levenslang-beleid van Nederland in het nieuws? 

De Hoge Raad deed de uitspraak in de zaak tegen de levenslang veroordeelde Faig B. Hij zit een levenslange straf uit voor de moord op twee ex-vriendinnen en de zus van één van hen in 2011. Hij werd door zowel de rechtbank als door het gerechtshof in hoger beroep veroordeeld tot levenslang. Faig B. ging in cassatie tegen de uitspraak omdat hij zijn straf als ‘uitzichtloos’ bestempelt. De Hoge Raad stelde een oordeel over B.’s zaak uit in afwachting van nieuwe regelgeving over de straf, die al aangekondigd was door toenmalig staatssecretaris Dijkhoff.

Hoe lang duurt een levenslange gevangenisstraf in Nederland?

Een levenslange gevangenisstraf is de zwaarste straf die rechters in Nederland kunnen opleggen. Het werd in 1870 ingevoerd als alternatief voor de doodstraf die toen werd afgeschaft. In Nederland duurt levenslang écht levenslang. Een dader die tot een onherroepelijke celstraf straf is veroordeeld (hij heeft geen mogelijkheid tot hoger beroep meer), komt dus nooit meer vrij, tenzij de koning gratie verleent.

Tot in de jaren tachtig werd na verloop van tijd standaard overwogen of veroordeelden in aanmerking kwamen voor gratie. Sinds dat is afgeschaft, is vrijwel nooit meer gratie verleend. Sinds 1986 heeft één man gratie gekregen: hij was ernstig ziek en overleed kort na zijn vrijlating. In Nederland zitten momenteel ruim dertig mensen een levenslange gevangenisstraf uit.

Wat is de kritiek op het Nederlandse beleid?

Er is al jaren veel kritiek op de uitvoering van de levenslange gevangenisstraf in ons land. Zo tikte het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) Nederland verschillende keren over de vingers. Ook klonk er kritiek uit eigen land van de Hoge Raad. De straf zou in strijd zijn met de mensenrechten omdat levenslang écht levenslang is. Het gebrek aan perspectief op vrijlating zou onmenselijk zijn. De uitspraken zorgen ervoor dat ook rechters terughoudender werden met het opleggen van de straf.   

De rechtbank in Assen oordeelde bijvoorbeeld in 2015 dat in de strafzaak tegen ‘moordbroers' Marcos en Admilson R., veroordeeld voor drie roofmoorden, geenlevenslang kon worden opgelegd. Nederland is tot dan toe het enige land in Europa waar een levenslange gevangenisstraf zo strikt wordt geïnterpreteerd. In de meeste Europese landen kijkt een rechter na een bepaalde periode of de levenslange gevangenisstraf nog noodzakelijk en legitiem is. 

Welke maatregelen heeft de overheid genomen?

Na de kritiek kondigt Dijkhoff aan de straf ‘toekomstbestendig’ te willen maken. Begin mei van dit jaar werd het Adviescollege Levenslanggestraften opgericht. Daar kunnen tot levenslang veroordeelde gevangenen na vijfentwintig jaar een verzoek tot resocialisatie doen. Een onafhankelijk adviescollege toetst dan of een begin gemaakt kan worden met activiteiten gericht op een mogelijke terugkeer in de samenleving. Ook de belangen van slachtoffers en nabestaanden worden daarin meegewogen. Na een periode van nog eens twee jaar kan de gevangene dan een verzoek tot gratie indienen. 

De wijzigingen doorstonden al de toets van het Hof in Amsterdam. In het Hoger Beroep van het Passage-proces werd vier keer een levenslange straf opgelegd. Het Hof oordeelde dat de instelling van de commissie de bezwaren voor oplegging van de straf wegnam. Met het oordeel vandaag van de Hoge Raad lijkt er een voorlopig einde te komen aan een lange politieke en juridische discussie.

Wat zijn bekende zaken rondom levenslange gevangenisstraffen? 

• 2005 – Mohammed B. De moordenaar van de filmer en columnist Theo van Gogh, werd in 2005 veroordeeld tot levenslang. Onder andere vanwege moord en terrorisme.
• 2007 – Lucia de B. Verpleegkundige Lucia de B. werd door de rechtbank, het gerechtshof en de Hoge Raad veroordeeld tot levenslang vanwege 7 moorden op ziekenhuispatiënten. Maar in 2010 werd ze van alle beschuldigingen vrijgesproken na een herzieningsadvies van de Commissie evaluatie afgesloten strafzaken. Lucia de B. was onterecht veroordeeld.
• 2008 - Marcel T. Vermoordde Louis Sévèke, een activist uit Nijmegen. De rechtbank oordeelde dat T. toerekeningsvatbaar was en dat er kans op herhaling bestond. Bovendien had hij al 4 bomaanslagen en 7 bankovervallen gepleegd.
• 2015 – Lau G. Lau G. wordt in april 2015 tot levenslang veroordeeld vanwege de moord op twee mannen, die op heterdaad werden betrapt tijdens het rippen van een hennepplantage. En dag na het vonnis pleegt Lau G. zelfmoord. 

Vorig jaar maakte EenVandaag een reportage over de toekomstbestendigheid van de levenslange gevangenisstraf in Nederland. We spraken met docent strafprocesrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen en voorzitter van het Forum Levenslang Wiene van Hattum en nabestaande Ciska Postma, de weduwe van slachtoffer Berend Smit.  

Het geplande topoverleg in Londen tussen de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Oekraïne over het beëindigen van de oorlog tussen Oekraïne en Rusland is tot op het laatste moment uitgesteld.

Het overleg van vandaag ging wel door, maar zonder de ministers van Buitenlandse Zaken van de meeste landen. De Oekraïense ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie namen wél deel aan de gesprekken. Zij reisden af naar Londen om zich, volgens presidentieel stafchef Andriy Jermak, in te zetten voor 'een compleet en onvoorwaardelijk staakt-het-vuren als eerste stap op weg naar een oplossing'.

Wat betekent dit voor Oekraïne?

"Eigenlijk is dit weer een stap in een behoorlijk schimmig proces waarin Oekraïne en Rusland beide proberen te doen alsof ze echt vrede willen om op die manier de Amerikanen aan boord te houden", zegt Oost-Europa expert van Instituut Clingendael Bob Deen.

De onderhandelingen vinden plaats terwijl Rusland recent, ook tijdens het paasbestand, meerdere drone-aanvallen uitvoerde. "Ze zijn erg bezig met naar elkaar te wijzen. De Oekraïners zeggen: de Russen willen helemaal geen vrede, die blijven gewoon aanvallen, zelfs tijdens het staakt-het-vuren. En de Russen proberen zo redelijk mogelijk over te komen naar de Amerikanen met allemaal eisen die voor Oekraïne eigenlijk onbespreekbaar zijn."

'Diefstal van Oekraïnes grondgebied'

Een van de eisen van Rusland is dat Oekraïne de Krim 'inlevert'. En dat is vernederend, zegt Deen. "Het moeten opgeven van de Krim is eigenlijk voor geen enkele Oekraïense president acceptabel. Dat kan je ook niet aan de Oekraïense bevolking uitleggen. Het lijkt alsof deze deal bewust geformuleerd is zodat Zelensky het er mee eens moet zijn."

"Wat er nu op tafel ligt is een 'typisch Russische geste', waarin je eigenlijk onredelijk veel claimt en daarna redelijk probeert over te komen door te zeggen dat je alleen maar wilt houden wat je al bezet hebt", gaat de expert verder. "Maar eigenlijk blijft het nog steeds diefstal van Oekraïens grondgebied."

Amerika gefrustreerd

Niet alleen met de deal, maar ook met hun afwezigheid wil vooral de Verenigde Staten een statement maken. Zo benadrukt Amerika-verslaggever Tom van 't Einde het belang van de afwezigheid van de Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, Marco Rubio.

"De Amerikanen zijn echt ontzettend gefrustreerd dat er zo weinig ontwikkeling in de onderhandelingen zitten, president Trump voorop", zegt Van 't Einde. "Hiermee willen ze een duidelijk statement naar Oekraïne afgeven. Ze verwachten veel meer beweging vanaf hun kant."

Onredelijke verwachtingen van Trump

President Trump voerde sinds het begin van zijn presidentschap zware druk op het vredesproces. Tijdens zijn campagne zei hij binnen 24 uur een einde aan deze oorlog te willen maken, later stelde hij dit bij naar 100 dagen. "Het was onredelijk om te verwachten dat hij het in 24 uur of 100 dagen zou kunnen beëindigen en daar loopt Trump nu tegenaan", merkt Deen op over de tijdsruk die de president op de onderhandelingen zet.

Van 't Einde vult aan: "Hij wil laten zien aan zijn kiezers dat hij deze oorlog tot een goed einde kan brengen. Of hij daar nou een stuk Oekraïne voor moet opofferen of niet, dat maakt voor hem eigenlijk niet veel uit."

Hoop op beweging

Toch is dit overleg niet geheel zinloos. "Er zit echter wel degelijk beweging in", zegt Deen. "Het is niet alleen maar nep. De Amerikaanse gezant Steve Witkoff is vorige week uit Rusland gekomen met een aantal ideeën waar hij Trump van heeft weten te overtuigen. Die zijn vorige week al aan de Oekraïners en Europeanen gepresenteerd."

"Een staakt-het-vuren zou in het voordeel van Oekraïne zijn. Ze weten dat ze het niet heel lang meer vol kunnen houden, zeker als de Amerikaanse wapenleveringen stoppen", aldus Deen.

Serieuze bedreiging

Van een stop in wapenlevering heeft Oekraïne al eerder last gehad, weet Van 't Einde.

"We moeten het dreigement van Trump dat hij de onderhandelingstafel verlaat heel serieus nemen. Hij heeft al eerder alle steun aan Oekraïne 10 dagen lang stilgezet."

'Beide partijen staan onder druk'

Wat is er dan echt nodig om een einde te maken aan deze oorlog? "De Russen hopen dat ze dit conflict op militaire wijze kunnen beslechten en willen dus iets terug voor een staakt-het-vuren", antwoordt Deen.

"Beide partijen staan onder druk om toch een beetje te bewegen, maar ze zijn nog niet echt klaar voor een duurzame oplossing. Het lijkt er dus op dat ze er deze week niet definitief uit zullen komen", zegt de expert tot slot.

Het pgb-systeem is enorm fraudegevoelig. Jaarlijks verdwijnt zo'n 500 miljoen euro belastinggeld in de zakken van mensen met andere belangen. Deskundigen willen dat de politiek ingrijpt: bescherm zorgverleners en patiënten tegen fraudeurs.