Vapes met smaakje verboden, maar hoe effectief is dat eigenlijk? 'Het is symboolwetgeving'

Appeltaart, suikerspin of mojito: e-sigaretten zijn er in allerlei smaken. De overheid wil daar per 1 januari vanaf om roken minder aantrekkelijk te maken. Maar werkt dat ook? "Signaalfunctie heeft groot effect voor niet-gebruikers."

Officieel geldt het smaakjesverbod al sinds dit jaar, maar om ondernemers wat tijd te geven hebben ze tot 2024 gekregen om hun voorraad te verkopen. Sinds 1 juli is het al verboden om tabaksproducten en e-sigaretten online te slijten.

Opstap naar tabak

Het Nederlandse verbod komt er naar aanleiding van een rapport van het Trimbos-instituut uit 2020. Daarin concluderen onderzoekers dat e-sigaretten door smaakstoffen vooral voor jongeren aantrekkelijk worden. Ook ziet het instituut steeds meer aanwijzingen dat het gebruik van e-sigaretten, ook wel dampen of vapen, een opstap is naar het roken van tabak.

"Het verbod is een ontzettend goede ontwikkeling", vertelt Esther Croes, die als arts-epidemioloog verbonden is aan Trimbos en werkt aan ontmoedigingsbeleid als het gaat om roken en vapen. "We zijn op weg naar een rook- en dampvrije generatie, maar op dit moment is de e-sigaret nog heel aantrekkelijk voor jongeren. Het is ongelooflijk verslavend."

Gezondheidswinst

De industrie heeft de introductie van e-sigaretten altijd uitgelegd als een gezonder alternatief voor roken. Daarmee zou het een hulpmiddel kunnen zijn voor mensen die met tabak willen stoppen. Ook volgens Trimbos lijkt de e-sigaret nu nog minder ongezond dan de bekende tabakssigaret, maar nieuwe studies laten zien dat ook e-sigaretten schadelijk kunnen zijn voor luchtwegen, hart en vaten.

"Voor rokers die helemaal overstappen levert het gezondheidswinst op", ziet Croes. "Maar we zien tegelijk dat twee derde van de mensen die dampen, ook blijft roken. Dan kunnen vapeshops het goede van hun product blijven beweren, maar na al die tijd blijkt het niet zo'n heel aantrekkelijk alternatief voor rokers."

Illegaliteit

Met ingang van 2024 mogen e-sigaretten dus alleen nog naar tabak smaken. Dat klinkt logisch als je wilt dat traditionele rokers overstappen, maar de branche zelf is sceptisch. "Het is onzin", stelt Emil 't Hart, voorzitter van branchevereniging Esigbond. "De wet is bedoeld om jeugd en niet-rokers van vapen te weerhouden, maar op deze manier werk je het product de illegaliteit in."

't Hart doelt daarmee op buitenlandse bedrijven die zich onder andere op sociale media richten op de Nederlandse consument. "Je kunt online makkelijk aan een illegaal merktasje komen. Datzelfde geldt voor een illegale vape. Maar dit gaat om producten die geconsumeerd worden, daar moet de overheid op controleren. In een winkel weet je tenminste dat je product goed is."

Over de grens

Omdat vapeshops bij de KvK onder tabakswinkels vallen, is niet duidelijk hoeveel verkopers hun bedrijfsvoering door het verbod hebben aangepast of zijn gestopt. Volgens de Esigbond blijft er met de wetswijziging slechts een handvol gespecialiseerde winkels over in Nederland. Daarnaast gaat een deel ook tabak verkopen, maar er is ook een aantal winkels dat besluit hun waar over de grens aan de man te brengen.

"Ik ben er al 10 jaar mee bezig, dus kappen vond ik eeuwig zonde", stelt ondernemer Robin Meeuwis. Jarenlang runde hij een vapeshop in Breda, waar nu alleen nog de tabakssmaak in de vitrines ligt. Net over de grens, in het Belgische Meer, heeft hij sinds oktober een nieuwe vestiging geopend. Daar is het aanbod aan smaken een stuk uitgebreider.

'Realistischer beeld'

"Het loopt nog geen storm, maar we krijgen mensen uit heel Nederland. In België hebben ze naar onze mening een veel realistischer beeld. Ik ben het er helemaal mee eens dat niet-rokers en jongeren hier vanaf moeten blijven, dat moet je reguleren. Maar hier zeggen ze ook: zo'n smaakjesverbod werkt de illegale handel in de hand."

De regels in België zijn namelijk nog lang niet zo streng als in Nederland. Online verkoop is er net als bij ons verboden, maar een totaal smaakjesverbod vinden onze zuiderburen te ver gaan.

'Smaakjes helpen bij stoppen met roken'

"En gelukkig maar, want deze diverse smaakjes spelen ook een belangrijke rol bij het stoppen met roken en bij de aantrekkelijkheid van e-sigaretten voor volwassen rokers, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek", stelt Stefaan Hendrickx, expert tabakspreventie bij Vlaams Instituut Gezond Leven, een Belgische tegenhanger van Trimbos.

Martin Buijsen, hoogleraar Gezondheidsrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, ziet dat landen allemaal op hun eigen manier gebruik maken van bestaand onderzoek. "De interpretaties daarvan worden ook gestuurd door de lobby. Daar wordt vervolgens beleid op gemaakt."

Europese overeenstemming ontbreekt

Dat verklaart de verschillen tussen de lidstaten, vertelt hij. "Misschien heeft Nederland gelijk, maar dat weten we nog niet. Pas als er een groot, overtuigend onderzoek is waaruit blijkt dat de smaakjes kwalijke gezondheidseffecten opleveren en de nadelen niet opwegen tegen de voordelen, wordt het gemakkelijker om dit Europees aan te pakken."

Buijsen ziet dan ook dat de effectiviteit van anti-rookbeleid vooral bepaald wordt door Europese overeenstemming. "Maar de Europese Unie gaat in de regel niet over volksgezondheid, dat is niet een van de beleidsterreinen. Pas als er consensus is over een grensoverschrijdend probleem, kan de EU met een regeling komen. Met het reclameverbod op tabakswaar is dat jaren geleden wel zo gegaan. Dat is toen verboden omdat de lidstaten het eens waren."

'Symboolwetgeving'

Tot die tijd moeten we het Nederlandse smaakjesverbod vooral als een signaal zien. "Het is symboolwetgeving, omdat het nu dus nog altijd mogelijk is om vanuit het buitenland vapes en e-sigaretten met smaakjes te kopen", betoogt hij. "Maar voor de gemiddelde gebruiker, die is aangewezen op verkoop in de buurt, wordt het wel degelijk moeilijker."

"Die signaalfunctie heeft een groot effect voor niet-gebruikers", vindt Esther Croes van Trimbos. "Het is voor toekomstige generaties goed dat ze er niet aan beginnen. Nederland is niet alleen, ieder land kiest een eigen strategie. Maar uiteindelijk zou het helemaal verbieden van alle smaakjes op Europees niveau moeten gebeuren."