Nederland werkt mee aan de grootste radiotelescopen ter wereld. Astrofysicus Jason Hessels beantwoordt vragen over radiogolven, buitenaards leven en een 'gekke wetenschap'.

Nederland bouwt mee aan 's werelds grootste radiotelescopen. De twee megatelescopen komen, zodra ze af zijn, in Australische en de Zuid Afrikaanse woestijnen te staan. Zeven vragen aan Jason Hessels astrofysicus bij Astron, het Nederlands Instituut voor Radioastronomie en hoofddocent sterrenkunde bij de Universiteit van Amsterdam.

Moet u dan straks naar Australië of Zuid-Afrika verhuizen?

Ik kan overal inloggen. Zelfs een slappe internetverbinding in de trein is eigenlijk al genoeg om te kijken hoe de planeten ervoor staan. We hadden de grootste radiotelescoop van de wereld al in Drenthe. Elke generatie brengt een steeds beter model. Deze nieuwe wordt tien keer zo sterk als die in Drenthe, maar die in Drenthe heeft nog een betere resolutie en een unieke kijk op de noordelijk halfrond."

Op welke vragen hopen jullie een antwoord te vinden?

Een van de belangrijkste is om de geboorte van de eerste sterren te kunnen zien en uitrekenen. Ook willen we toetsen of de relativiteitstheorie van Einstein nog steeds staat, of dat 'ie op de schop moet. We willen de hele geschiedenis van het heelal te weten komen, en met zulke grote telescopen kan dat steeds beter. Dit zou een enorme stap voorwaarts zijn.

Gaan we dan eindelijk eens leven vinden op andere planeten?

We komen met deze telescopen een stukje dichterbij het antwoord. We kunnen in ieder geval beter inzicht krijgen in de omstandigheden waarin leven kan bestaan in de ruimte. Maar dat is anders dan leven op planeten opsporen. Met deze telescoop kunnen we dus de kans op leven in de ruimte berekenen.

Je moet onderscheid maken tussen leven in de vorm van bijvoorbeeld bacteriën op een planeet en echt contact met aliens zoals je in een film ziet. Wel heb je heel veel factoren waaraan je leven kunt aflezen: massa, temperatuur, water, of bijvoorbeeld straling van andere sterren.

Wat is bijzonder aan astrofysica?

We onderzoeken iets wat heel ver weg is. We moeten tot conclusies komen op basis van heel indirecte gegevens zoals licht en straling. Stel, je moet iemand beschrijven die op 100 meter afstand staat. Dat is lastig. Je hebt een verrekijker nodig en je hebt weinig gegevens. Je kan die persoon niet aanraken, aanspreken, voelen, ruiken. etcetera. Dat maakt het een gekke wetenschap. We hebben weinig gegevens, alleen maar licht en straling die lang geleden uitgezonden is. Wat je ziet kan allang niet meer bestaan.

Het bijzondere is dat we al zoveel te weten zijn gekomen met die karige data, maar we kunnen nooit echt gevoel hebben bij wat we uitrekenen. We bestuderen zulke grote voorwerpen of sterren dat je voorstellingsvermogen ernstig tekort schiet. Je kunt je eenvoudigweg niet voorstellen hoe groot bijvoorbeeld de zon is. We hebben alleen wis- en natuurkunde om zulke grootheden uit te drukken.

Wat is het verschil tussen licht- en radiotelescopen?

Deze nieuwe telescopen werken met radiogolven. Licht dat we met onze ogen kunnen zien heeft een veel kortere golflengte. We doen sinds duizenden jaren al metingen met optisch licht. Maar het universum is dus ook met radiolicht zichtbaar. Pas 100 jaar weten we over radiogolven. Radar in de tweede wereldoorlog heeft ons geleerd hoe we de techniek kunnen verbeteren. Radiogolven zijn gemaakt als geladen deeltjes versneld zijn in het heelal.

We kunnen heel veel leren van radiogolven: b.v. over zwarte gaten en neutronensterren. Radiolicht en optisch licht maken samen de puzzel veel meer compleet. Als je het bijvoorbeeld hebt over boodschappen van andere planeten, dat meet je eerder met radiogolven dan met licht. Met optisch licht kunnen we de planeet zelf vinden, met radiogolven leren we vooral meer over de omgeving van de planeet.

Waar droomt u zelf over?

Ik droom ervan om een fundamenteel nieuw of ander object in de ruimte te ontdekken, eentje die ik nu niet zelf kan bedenken. En dat dit enorme invloed gaat hebben op de wetenschap.

Hoe vindt u iets echt nieuws in de ruimte?

Dit is hoe het vaak gaat: er is een onderzoeksvraag en vervolgens komen wetenschappers uit bij een heel andere conclusie. Neem bijvoorbeeld de beroemde Hubble telescoop, deze was origineel gebouwd om de grootte van het heelal te meten. De bijvangst was dat men vond dat het heelal steeds meer uitdijt. Maar dat was niet de originele onderzoeksvraag.

Heel af en toe kom je iets onverwachts tegen. Wel moet je noest doorwerken; dan vind je onderweg misschien iets anders dan wat je oorspronkelijk zocht.

Apple en Meta krijgen van de Europese Commissie samen een boete van zo'n 700 miljoen euro voor het overtreden van de Digital Markets Act. Deze wet richt zich op techbedrijven die zo groot zijn dat ondernemers en consumenten bijna niet zonder hen kunnen.

Het geplande topoverleg in Londen tussen de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Oekraïne over het beëindigen van de oorlog tussen Oekraïne en Rusland is tot op het laatste moment uitgesteld.

Het overleg van vandaag ging wel door, maar zonder de ministers van Buitenlandse Zaken van de meeste landen. De Oekraïense ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie namen wél deel aan de gesprekken. Zij reisden af naar Londen om zich, volgens presidentieel stafchef Andriy Jermak, in te zetten voor 'een compleet en onvoorwaardelijk staakt-het-vuren als eerste stap op weg naar een oplossing'.

Wat betekent dit voor Oekraïne?

"Eigenlijk is dit weer een stap in een behoorlijk schimmig proces waarin Oekraïne en Rusland beide proberen te doen alsof ze echt vrede willen om op die manier de Amerikanen aan boord te houden", zegt Oost-Europa expert van Instituut Clingendael Bob Deen.

De onderhandelingen vinden plaats terwijl Rusland recent, ook tijdens het paasbestand, meerdere drone-aanvallen uitvoerde. "Ze zijn erg bezig met naar elkaar te wijzen. De Oekraïners zeggen: de Russen willen helemaal geen vrede, die blijven gewoon aanvallen, zelfs tijdens het staakt-het-vuren. En de Russen proberen zo redelijk mogelijk over te komen naar de Amerikanen met allemaal eisen die voor Oekraïne eigenlijk onbespreekbaar zijn."

'Diefstal van Oekraïnes grondgebied'

Een van de eisen van Rusland is dat Oekraïne de Krim 'inlevert'. En dat is vernederend, zegt Deen. "Het moeten opgeven van de Krim is eigenlijk voor geen enkele Oekraïense president acceptabel. Dat kan je ook niet aan de Oekraïense bevolking uitleggen. Het lijkt alsof deze deal bewust geformuleerd is zodat Zelensky het er mee eens moet zijn."

"Wat er nu op tafel ligt is een 'typisch Russische geste', waarin je eigenlijk onredelijk veel claimt en daarna redelijk probeert over te komen door te zeggen dat je alleen maar wilt houden wat je al bezet hebt", gaat de expert verder. "Maar eigenlijk blijft het nog steeds diefstal van Oekraïens grondgebied."

Amerika gefrustreerd

Niet alleen met de deal, maar ook met hun afwezigheid wil vooral de Verenigde Staten een statement maken. Zo benadrukt Amerika-verslaggever Tom van 't Einde het belang van de afwezigheid van de Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, Marco Rubio.

"De Amerikanen zijn echt ontzettend gefrustreerd dat er zo weinig ontwikkeling in de onderhandelingen zitten, president Trump voorop", zegt Van 't Einde. "Hiermee willen ze een duidelijk statement naar Oekraïne afgeven. Ze verwachten veel meer beweging vanaf hun kant."

Onredelijke verwachtingen van Trump

President Trump voerde sinds het begin van zijn presidentschap zware druk op het vredesproces. Tijdens zijn campagne zei hij binnen 24 uur een einde aan deze oorlog te willen maken, later stelde hij dit bij naar 100 dagen. "Het was onredelijk om te verwachten dat hij het in 24 uur of 100 dagen zou kunnen beëindigen en daar loopt Trump nu tegenaan", merkt Deen op over de tijdsruk die de president op de onderhandelingen zet.

Van 't Einde vult aan: "Hij wil laten zien aan zijn kiezers dat hij deze oorlog tot een goed einde kan brengen. Of hij daar nou een stuk Oekraïne voor moet opofferen of niet, dat maakt voor hem eigenlijk niet veel uit."

Hoop op beweging

Toch is dit overleg niet geheel zinloos. "Er zit echter wel degelijk beweging in", zegt Deen. "Het is niet alleen maar nep. De Amerikaanse gezant Steve Witkoff is vorige week uit Rusland gekomen met een aantal ideeën waar hij Trump van heeft weten te overtuigen. Die zijn vorige week al aan de Oekraïners en Europeanen gepresenteerd."

"Een staakt-het-vuren zou in het voordeel van Oekraïne zijn. Ze weten dat ze het niet heel lang meer vol kunnen houden, zeker als de Amerikaanse wapenleveringen stoppen", aldus Deen.

Serieuze bedreiging

Van een stop in wapenlevering heeft Oekraïne al eerder last gehad, weet Van 't Einde.

"We moeten het dreigement van Trump dat hij de onderhandelingstafel verlaat heel serieus nemen. Hij heeft al eerder alle steun aan Oekraïne 10 dagen lang stilgezet."

'Beide partijen staan onder druk'

Wat is er dan echt nodig om een einde te maken aan deze oorlog? "De Russen hopen dat ze dit conflict op militaire wijze kunnen beslechten en willen dus iets terug voor een staakt-het-vuren", antwoordt Deen.

"Beide partijen staan onder druk om toch een beetje te bewegen, maar ze zijn nog niet echt klaar voor een duurzame oplossing. Het lijkt er dus op dat ze er deze week niet definitief uit zullen komen", zegt de expert tot slot.