Anoniem aangifte doen zodat de dader je niet kan achterhalen en je niet hoeft te vrezen voor wraak. Het kan, het moet, maar het gebeurt praktisch nooit.

Politiekorpsen bieden burgers nog steeds onvoldoende de mogelijkheid om anoniem aangifte te doen. Volgens de regels moet iedereen die daarom vraagt aangifte kunnen doen zonder dat zijn adresgegevens bij de dader terecht komen. Deze regel heet domicilliekeuze en is al jaren bekend bij politie en justitie. Maar in de praktijk wordt die mogelijkheid nauwelijks aangeboden of weigert de politie zulke aangiftes op te nemen. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag.

Slachtofferhulp Nederland wil dat minister Opstelten van Veiligheid en Justitie maatregelen neemt. Vanavond een reportage over hoe de politie omgaat met slachtoffers die uit angst anoniem aangifte willen doen.

Slachtofferhulp Nederland en de bekende strafpleiter Arthur van der Biezen reageren. Ze vinden het onbegrijpelijk dat een recht dat voor iedereen geldt, nauwelijks wordt nageleefd. Iedereen die daarom vraagt moet aangifte kunnen doen zonder dat adresgegevens bij de verdachte terechtkomen: de zogenoemde domiciliekeuze. De politie kent dan wel de adresgegevens van de aangever, maar vermeldt dat niet in het strafdossier.

De aangever kan het politiebureau of zijn werkgever als adres opgeven. Een mogelijkheid die al jaren bestaat, maar die veel mensen niet kennen en waar ze ook nauwelijks op worden gewezen. Minister Opstelten en zijn voorgangers hebben er al vaker bij politie en justitie op gehamerd dat mensen anoniem aangifte kunnen doen. Opnieuw blijkt nu dat naleving in de praktijk weerbarstig is. Minister Opstelten en de Raad van Korpschefs geven toe dat de regels onvoldoende worden nageleefd.

Herkent u dit probleem? Reageer hier!

Lithium, uranium en kobalt zijn onmisbaar voor batterijen, elektrische auto's en medisch apparatuur. Wereldwijd groeit de vraag naar kritieke grondstoffen en dus zoeken meer landen naar manieren om toegang ertoe te krijgen.

Voor veel producten die we dagelijks gebruiken, zijn kritieke grondstoffen nodig. En omdat ze nog meer nodig zullen zijn voor de energietransitie en defensie, groeit de vraag naar deze mineralen en metalen die verstopt zitten in de aardbodem hard.

'Van economisch of militair belang'

"Deze grondstoffen worden kritiek genoemd, omdat ze essentieel zijn voor het maken van producten die van economisch- of militaire belang zijn", vertelt strategisch adviseur bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), Jeff Amrish Ritoe.

"Dat is waarom Amerika, Europa en China de toegang tot deze grondstoffen willen veiligstellen. Ze weten dat kritieke grondstoffen heel belangrijk zijn voor hun industrieën en eindconsumenten", legt hij uit. Ritoe is een expert op het gebied van dit soort stoffen.

Lijsten van kritieke grondstoffen

De Europese Unie en Verenigde Staten hebben allebei apart een lijst opgesteld waarop 30 tot 40 grondstoffen staan die zij beschouwen als kritiek. Op de lijst van de Europese Unie staan bijvoorbeeld kobalt en nikkel.

Als er een risico is voor de toelevering van bepaalde grondstoffen, komen die op deze lijsten te staan, weet René Kleijn, hoogleraar industriële ecologie aan de Universiteit Leiden. "Als er bijvoorbeeld maar één land is wat ze produceert, of als er maar één raffinaderij in de wereld is, dan is een grondstof al snel kritiek."

Steeds meer belangrijke materialen

Kleijn merkt op dat de laatste tijd steeds meer materialen worden toegevoegd aan de lijst van kritieke grondstoffen. "Iedere paar jaar worden deze lijsten aangepast. Als je er langer over nadenkt, dan blijken best wel veel materialen dan toch ergens belangrijk te zijn in de economie."

En dat heeft bijvoorbeeld te maken met de energietransitie, weet de hoogleraar. "We gaan toe naar een systeem waarin we heel veel investeren in windmolens, elektrische auto's, etcetera."

Geopolitieke spanningen

"En kijk je naar hoe de wereld zich op geopolitiek vlak ontwikkelt, dan zie je ook dat er steeds meer zorgen zijn over de continue levering van die grondstoffen", gaat Kleijn verder.

"Door geopolitieke spanningen en handelsbarrières kan een partij besluiten om de handel in grondstoffen tijdelijk tegen te houden. Het wordt daarom steeds minder vanzelfsprekend dat je altijd maar kan beschikken over grondstoffen."

Wanneer raken kritieke grondstoffen op?

Recyclen niet aantrekkelijk

Daarbij is het ook belangrijk om te beseffen dat er niet een oneindige voorraad aan kritieke grondstoffen is. "In principe kun je kritieke grondstoffen niet kwijtraken, zoals je olie en gas kwijtraakt nadat je het verbrandt. Een metaal kun je telkens opnieuw voor een andere toepassing gebruiken. Maar de geconcentreerde voorraden in de grond, die raken op de lange termijn wel op", legt Kleijn uit.

De kritieke grondstoffen kunnen wel gerecycled worden en bij waardevolle materialen zoals koper gebeurt dat ook. "Maar bijvoorbeeld in je telefoon zitten veel verschillende stoffen, in kleine hoeveelheden. Economisch is het dan niet zo aantrekkelijk om die te recyclen."

Vervuilend en gevaarlijk

"Ook is het economisch niet aantrekkelijk, omdat grondstoffen op grote schaal worden gewonnen op plekken waar de neveneffecten op mens en milieu niet worden meegenomen", gaat Kleijn verder.

"Het is vervuilend en gevaarlijk om ze eruit te halen. Dat verklaart ook waarom we in Europa weinig mijnbouw hebben. Mijnen is een business, dus je doet het in principe op de plek waar het het goedkoopst is."

Zijn kritieke grondstoffen helemaal niet in Europese bodem aanwezig?

Vrije wereldmarkt en contracten

"Voor sommige materialen sluiten leveranciers en afnemers langetermijncontracten af. Voor ijzer bijvoorbeeld", legt Kleijn uit. "Maar andere, kleinere materialen, worden gewoon beschikbaar op de spotmarket. Als een afnemer bijvoorbeeld 100 kilo kobalt wil kopen, dan hangt daar gewoon een prijskaartje aan vast dat afhankelijk is van vraag en aanbod."

De contracten garanderen overigens ook niet met 100 procent zekerheid de toevoer van grondstoffen, zegt Kleijn. "Die contracten zijn geldig tot de kogels in het rondvliegen, laten we maar zeggen. Als er echt iets gebeurt, kan de situatie weer veranderen. Net zoals de EU een strategisch partnerschap over grondstoffen heeft met Oekraïne, maar de VS daar nu toch ook dwars doorheen lijkt te komen."

Conflicten over grondstoffen is niets nieuws

Conflicten waarin grondstoffen een rol spelen, zijn "zo oud als de weg naar Rome", zegt Ritoe. Hij noemt Operatie Barbarossa, de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie in 1941, die mede bedoeld was om genoeg grondstoffen veilig te stellen voor de verdere oorlogsvoering. "Een treffend voorbeeld, omdat de grondstoffen in Oekraïense bodem waar nu over wordt onderhandeld toen dus ook al onderdeel uitmaakten van een oorlog."

Ondanks dat er altijd conflicten zijn geweest rondom grondstoffen, bestond er de afgelopen decennia een zekere stabiliteit, legt Kleijn uit. "Lange tijd hadden de machtsblokken waarin de wereld is verdeeld er vrede mee dat er vrije handel in grondstoffen was. Er waren geschreven en ongeschreven afspraken dat iedereen grondstoffen kon kopen als ze dat wilden."

Klopt het dat de strijd om grondstoffen leidt tot 3 machtsblokken: Amerika, Rusland en China?

Geopolitieke ontwikkelingen wakkeren gevecht aan

"De stabiliteit die er lange tijd was, verdwijnt nu steeds meer," vervolgt Kleijn. "Dat besef drong door tijdens de coronapandemie, toen grondstoffen niet meer vanzelfsprekend geleverd konden worden. Daarna kwam de oorlog in Oekraïne, waardoor Europa zich realiseerde hoe afhankelijk het was van Russisch gas. En nu, met Trump aan de macht, wordt duidelijk dat het ieder voor zich is."

"Alle grote machtsblokken proberen grondstoffen veilig te stellen. De geopolitieke ontwikkelingen wakkert het gevecht over de grondstoffen aan", denkt hij. "Wat er op dit moment gebeurt, is dat de drie machtsblokken Europa, Amerika en China allemaal zoveel mogelijk hun vlag proberen te planten om kritieke grondstoffen voor zichzelf veilig te stellen", vult Ritoe aan. "Of dat nu is voor de eigen industrie, eigen consumenten, veiligheid of duurzaamheid."

Europa en Rusland

Europa is hierin geen uitzondering. In de zogenoemde Critical Raw Materials Act heeft de EU vastgelegd dat 15 procent van de kritieke grondstoffen uit Europese bodem zou moeten komen. De rest probeert ze te krijgen uit andere landen. Zo heeft het deals gesloten met Chili, Namibië en Australië. "En voordat Rusland Oekraïne binnenviel, sloot de EU ook een partnerschap met Oekraïne over grondstoffen", weet Kleijn. "Die overeenkomst is vergelijkbaar met de deal die de VS nu maken: wij steunen jullie, en in ruil daarvoor zijn wij jullie preferred customer voor de levering van grondstoffen."

Rusland speelt een iets andere rol in de strijd om grondstoffen, zegt Ritoe. "Net als Europa, Amerika en China wil het toegang tot grondstoffen, maar het is vooral een producent in plaats van afnemer. Rusland heeft namelijk een kleinere interne markt, dus het aantal consumenten is kleiner."

China als leider

China is op dit moment de grootste leverancier wat betreft kritieke grondstoffen. "Het is niet zo dat China extreem veel grondstoffen in de eigen grond heeft", vervolgt Kleijn. "Een deel van de grondstoffen komt bijvoorbeeld uit Myanmar, maar het is China die het mijnen daar coördineert."

"En ook Amerikanen verschepen grondstoffen die gewonnen zijn naar China", gaat hij verder. "Dit doen ze omdat ze daar de industrie hebben om grondstoffen te verwerken tot materialen waar je wat mee kan. China heeft dus bedacht dat ze leidend wil zijn in de grondstoffenketen, en heeft hier veel in geïnvesteerd."

'Ze hebben bijna niemand nodig'

"Zij zitten eigenlijk in de hele keten", vult Ritoe aan over de rol van China. "Ze hebben belangen in de mijnbouw, zijn de grootste verwerker van de grondstoffen die daar gewonnen worden, en hebben fabrieken waar de verwerkte grondstoffen worden gebruikt om componenten en onderdelen te maken voor eindproducten."

Neem als voorbeeld batterijen: "China houdt zich bezig met het mijnen van lithium en kobalt, verwerkt die grondstoffen tot bruikbare chemische materialen, maakt daar vervolgens in eigen fabrieken componenten voor batterijen van, en uiteindelijk ook batterijcellen, baterrijpacks en elektrische auto's. Op de grondstofproducerende landen na, hebben ze daar eigenlijk niemand bij nodig", vertelt Ritoe.

'Iedereen haalt alles uit de kast'

"Tot nu toe is de strijd om grondstoffen gelukkig nog niet uitgelopen op een gewapend conflict", zegt Ritoe, "maar het gaat wel drukker worden. Iedereen haalt alles uit de kast om partijen aan zich te binden. Waarbij de Chinezen het snelst en efficiënt opereren, omdat ze duidelijk zijn in wat ze te bieden hebben."

"China biedt goedkope leningen aan en grote afnamecontracten. Daarbovenop brengt het land technologie en expertise met zich mee en bouwt het fabrieken in landen die rijk zijn aan grondstoffen. Hiermee krijgen die landen de kans om meer waarde in eigen land toe te voegen. Dat is natuurlijk veel aantrekkelijker dan zaken doen met 27 lidstaten, waar iedere lidstaat iets anders aanbiedt."

Achterstand inhalen

Europa kan de achterstand op China nog wel inhalen, denkt hij. "Maar dan moet er wel snel een duidelijk verhaal zijn. De Europese Commissie heeft net een Clean Industrial Deal - de opvolger van de Green Deal - gepubliceerd, een plan om de Europese industrie te verduurzamen en minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen.

"Maar ik zou daaraan willen toevoegen dat de focus niet alleen moet liggen op de toegang tot grondstoffen, maar ook tegelijkertijd op het snel opzetten van een eigen verwerkingsindustrie, zodat grondstoffen niet altijd eerst langs China hoeven", zegt Ritoe tot slot.