Wat gaat er gebeuren met de laatste biologische akker van Amsterdam? Blijft het groen, of gaat de grond naar luchthaven Schiphol? Vrijwilligers van een biologische boerderij en een projectontwikkelaar staan lijnrecht tegenover elkaar. 

Aan de westelijke rand van Amsterdam ligt de oude Lutkemeerpolder met daarin het enige nog overgebleven biologische akkerbouwbedrijf dat Amsterdam rijk is: De Boterbloem. De gemeente Amsterdam wil in samenwerking met een projectontwikkelaar een bedrijventerrein bouwen ten koste van de biologische akkers.

Boze buurtbewoners organiseren komend weekend een protestactie tegen de dreigende ontruiming. Ze willen de polder behouden voor hun natuurrecreatie en gezonde voeding: "Laat die linkse coalitie het laatste stukje biologische groen van Amsterdam behouden, ze maken een historische fout als ze dit weggooien."  Het lot van de Lutkemeerpolder lijkt al een tijdje bezegeld. Tenzij de nieuwe wethouder van GroenLinks alsnog beslist dat de akkers groen mogen blijven.

Tekst gaat verder onder de afbeelding. 

'Onbegrijpelijk dat dit gebied is uitgekozen'

Volgens Alies Fernhout, woordvoerster van De Boterbloem, wordt nu precies het gebied gesloopt waar de akkers van een aantal negentiende-eeuwse boerderijen en een monumentale fruitboomgaard liggen. “Onbegrijpelijk dat juist dit gebied is gekozen. Dit is voor de landbouw unieke, vruchtbare kleigrond. De projectontwikkelaar waar de gemeente en Schiphol eigenaar van zijn, heeft honderden hectares landbouwgrond in bezit, hier vlak om de hoek. Wat je daar ziet? Leegstand."

Platform Behoud Lutkemeerpolder onderstreept de symbolische waarde van de Lutkemeerpolder, in een tijd dat mensen meer biologisch voedsel willen en zich meer bewust zijn van de gevolgen van klimaatveranderingen.

Tekst gaat verder onder de afbeelding. 

Spaarzaam omgaan met groen

"Dit is wat je krijgt als alleen geld een rol speelt", zegt emeritus hoogleraar planologie Arnold van der Valk van de Wageningen University & Research Centre (WUR) en mede-oprichter van de Food Council MRA een steenworp verderop. Dat deel van de Lutkemeerpolder is een paar jaar geleden omgetoverd tot een bedrijventerrein. Slootjes en weides die anderhalve eeuw terug zijn drooggelegd hebben een nieuwe bestemming, met kaarsrechte wegen en grote grijze gebouwen.

Sinds de economie weer aantrekt ziet Van der Valk het overal gebeuren. Grond is een schaars goed en bedrijventerreinen leveren meer geld op dan landbouwgrond. Volgens de planoloog moeten we zuinig zijn op het spaarzame groen in de randstad. "Als we zo doorgaan is Nederland over vijftig jaar één grote dunbevolkte stad."

Speculatie met landbouwgrond

Hoogleraar Van der Valk kwam februari 2018 in het nieuws met een opzienbarend filmpje. Tijdens een online college wijdt hij uit over grondspeculatie in de Lutkemeerpolder. Hij gebruikte het woord 'corruptie' en dat viel niet goed bij vastgoedbedrijf SADC. De Universiteit van Wageningen verwijderde het filmpje en zette het daarna toch weer online.

In maart dit jaar nam de gemeenteraad een motie aan die bepaalt dat gekeken moet worden naar alternatieven met behoud van de boerderij en de akkers, maar dan in combinatie met een bedrijventerrein. De gemeente werkt nu aan de financiële onderbouwing van de varianten. Wanneer de motie wordt besproken in de gemeenteraad is vooralsnog niet bekend

'Verbouwen in de berm'

Toekomstig uitbater van de boerderij Alies Fernhout blijft bezorgd: "Alles lijkt erop dat we straks met een kluitje in het riet gestuurd worden, dat we een klein stukje grond aangeboden krijgen waarmee we geen akkerbouw kunnen uitoefenen. We mogen verbouwen in de berm, zeggen ze dan." 

Op 17 juli heeft de rechter in hoger beroep uitspraak gedaan en is De Boterbloem in het ongelijk gesteld. De projectontwikkelaar kan met de bouw beginnen. Ook met de motie is nog niets gebeurd, zegt een verontruste Alies. 

Dubieuze rol van de gemeente

Volgens planoloog van der Valk zit de gemeente Amsterdam klem door een lastige privaat-publieke samenwerking. "Daardoor heeft ze twee petten op: enerzijds het algemeen belang dienen via bestemmingsplannen, anderzijds is de gemeente ook eigenaar van grote lappen grond, die ontwikkeld moeten worden en die veel gekost hebben." De gemeente kan het project in de Lutkemeerpolder niet zomaar afblazen, uit angst voor een schadeclaim, zegt van der Valk.

Volgens Alies heeft de gemeente zich in 2008 in het pak laten naaien door met een slimme vastgoedondernemer een deal te sluiten over de grondaankoop. "Nu moeten ze die afspraak nakomen. Als je je als overheid al op de markt begeeft, dan heb je een slechte onderhandelingspositie." 

Lithium, uranium en kobalt zijn onmisbaar voor batterijen, elektrische auto's en medisch apparatuur. Wereldwijd groeit de vraag naar kritieke grondstoffen en dus zoeken meer landen naar manieren om toegang ertoe te krijgen.

Voor veel producten die we dagelijks gebruiken, zijn kritieke grondstoffen nodig. En omdat ze nog meer nodig zullen zijn voor de energietransitie en defensie, groeit de vraag naar deze mineralen en metalen die verstopt zitten in de aardbodem hard.

'Van economisch of militair belang'

"Deze grondstoffen worden kritiek genoemd, omdat ze essentieel zijn voor het maken van producten die van economisch- of militaire belang zijn", vertelt strategisch adviseur bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), Jeff Amrish Ritoe.

"Dat is waarom Amerika, Europa en China de toegang tot deze grondstoffen willen veiligstellen. Ze weten dat kritieke grondstoffen heel belangrijk zijn voor hun industrieën en eindconsumenten", legt hij uit. Ritoe is een expert op het gebied van dit soort stoffen.

Lijsten van kritieke grondstoffen

De Europese Unie en Verenigde Staten hebben allebei apart een lijst opgesteld waarop 30 tot 40 grondstoffen staan die zij beschouwen als kritiek. Op de lijst van de Europese Unie staan bijvoorbeeld kobalt en nikkel.

Als er een risico is voor de toelevering van bepaalde grondstoffen, komen die op deze lijsten te staan, weet René Kleijn, hoogleraar industriële ecologie aan de Universiteit Leiden. "Als er bijvoorbeeld maar één land is wat ze produceert, of als er maar één raffinaderij in de wereld is, dan is een grondstof al snel kritiek."

Steeds meer belangrijke materialen

Kleijn merkt op dat de laatste tijd steeds meer materialen worden toegevoegd aan de lijst van kritieke grondstoffen. "Iedere paar jaar worden deze lijsten aangepast. Als je er langer over nadenkt, dan blijken best wel veel materialen dan toch ergens belangrijk te zijn in de economie."

En dat heeft bijvoorbeeld te maken met de energietransitie, weet de hoogleraar. "We gaan toe naar een systeem waarin we heel veel investeren in windmolens, elektrische auto's, etcetera."

Geopolitieke spanningen

"En kijk je naar hoe de wereld zich op geopolitiek vlak ontwikkelt, dan zie je ook dat er steeds meer zorgen zijn over de continue levering van die grondstoffen", gaat Kleijn verder.

"Door geopolitieke spanningen en handelsbarrières kan een partij besluiten om de handel in grondstoffen tijdelijk tegen te houden. Het wordt daarom steeds minder vanzelfsprekend dat je altijd maar kan beschikken over grondstoffen."

Wanneer raken kritieke grondstoffen op?

Recyclen niet aantrekkelijk

Daarbij is het ook belangrijk om te beseffen dat er niet een oneindige voorraad aan kritieke grondstoffen is. "In principe kun je kritieke grondstoffen niet kwijtraken, zoals je olie en gas kwijtraakt nadat je het verbrandt. Een metaal kun je telkens opnieuw voor een andere toepassing gebruiken. Maar de geconcentreerde voorraden in de grond, die raken op de lange termijn wel op", legt Kleijn uit.

De kritieke grondstoffen kunnen wel gerecycled worden en bij waardevolle materialen zoals koper gebeurt dat ook. "Maar bijvoorbeeld in je telefoon zitten veel verschillende stoffen, in kleine hoeveelheden. Economisch is het dan niet zo aantrekkelijk om die te recyclen."

Vervuilend en gevaarlijk

"Ook is het economisch niet aantrekkelijk, omdat grondstoffen op grote schaal worden gewonnen op plekken waar de neveneffecten op mens en milieu niet worden meegenomen", gaat Kleijn verder.

"Het is vervuilend en gevaarlijk om ze eruit te halen. Dat verklaart ook waarom we in Europa weinig mijnbouw hebben. Mijnen is een business, dus je doet het in principe op de plek waar het het goedkoopst is."

Zijn kritieke grondstoffen helemaal niet in Europese bodem aanwezig?

Vrije wereldmarkt en contracten

"Voor sommige materialen sluiten leveranciers en afnemers langetermijncontracten af. Voor ijzer bijvoorbeeld", legt Kleijn uit. "Maar andere, kleinere materialen, worden gewoon beschikbaar op de spotmarket. Als een afnemer bijvoorbeeld 100 kilo kobalt wil kopen, dan hangt daar gewoon een prijskaartje aan vast dat afhankelijk is van vraag en aanbod."

De contracten garanderen overigens ook niet met 100 procent zekerheid de toevoer van grondstoffen, zegt Kleijn. "Die contracten zijn geldig tot de kogels in het rondvliegen, laten we maar zeggen. Als er echt iets gebeurt, kan de situatie weer veranderen. Net zoals de EU een strategisch partnerschap over grondstoffen heeft met Oekraïne, maar de VS daar nu toch ook dwars doorheen lijkt te komen."

Conflicten over grondstoffen is niets nieuws

Conflicten waarin grondstoffen een rol spelen, zijn "zo oud als de weg naar Rome", zegt Ritoe. Hij noemt Operatie Barbarossa, de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie in 1941, die mede bedoeld was om genoeg grondstoffen veilig te stellen voor de verdere oorlogsvoering. "Een treffend voorbeeld, omdat de grondstoffen in Oekraïense bodem waar nu over wordt onderhandeld toen dus ook al onderdeel uitmaakten van een oorlog."

Ondanks dat er altijd conflicten zijn geweest rondom grondstoffen, bestond er de afgelopen decennia een zekere stabiliteit, legt Kleijn uit. "Lange tijd hadden de machtsblokken waarin de wereld is verdeeld er vrede mee dat er vrije handel in grondstoffen was. Er waren geschreven en ongeschreven afspraken dat iedereen grondstoffen kon kopen als ze dat wilden."

Klopt het dat de strijd om grondstoffen leidt tot 3 machtsblokken: Amerika, Rusland en China?

Geopolitieke ontwikkelingen wakkeren gevecht aan

"De stabiliteit die er lange tijd was, verdwijnt nu steeds meer," vervolgt Kleijn. "Dat besef drong door tijdens de coronapandemie, toen grondstoffen niet meer vanzelfsprekend geleverd konden worden. Daarna kwam de oorlog in Oekraïne, waardoor Europa zich realiseerde hoe afhankelijk het was van Russisch gas. En nu, met Trump aan de macht, wordt duidelijk dat het ieder voor zich is."

"Alle grote machtsblokken proberen grondstoffen veilig te stellen. De geopolitieke ontwikkelingen wakkert het gevecht over de grondstoffen aan", denkt hij. "Wat er op dit moment gebeurt, is dat de drie machtsblokken Europa, Amerika en China allemaal zoveel mogelijk hun vlag proberen te planten om kritieke grondstoffen voor zichzelf veilig te stellen", vult Ritoe aan. "Of dat nu is voor de eigen industrie, eigen consumenten, veiligheid of duurzaamheid."

Europa en Rusland

Europa is hierin geen uitzondering. In de zogenoemde Critical Raw Materials Act heeft de EU vastgelegd dat 15 procent van de kritieke grondstoffen uit Europese bodem zou moeten komen. De rest probeert ze te krijgen uit andere landen. Zo heeft het deals gesloten met Chili, Namibië en Australië. "En voordat Rusland Oekraïne binnenviel, sloot de EU ook een partnerschap met Oekraïne over grondstoffen", weet Kleijn. "Die overeenkomst is vergelijkbaar met de deal die de VS nu maken: wij steunen jullie, en in ruil daarvoor zijn wij jullie preferred customer voor de levering van grondstoffen."

Rusland speelt een iets andere rol in de strijd om grondstoffen, zegt Ritoe. "Net als Europa, Amerika en China wil het toegang tot grondstoffen, maar het is vooral een producent in plaats van afnemer. Rusland heeft namelijk een kleinere interne markt, dus het aantal consumenten is kleiner."

China als leider

China is op dit moment de grootste leverancier wat betreft kritieke grondstoffen. "Het is niet zo dat China extreem veel grondstoffen in de eigen grond heeft", vervolgt Kleijn. "Een deel van de grondstoffen komt bijvoorbeeld uit Myanmar, maar het is China die het mijnen daar coördineert."

"En ook Amerikanen verschepen grondstoffen die gewonnen zijn naar China", gaat hij verder. "Dit doen ze omdat ze daar de industrie hebben om grondstoffen te verwerken tot materialen waar je wat mee kan. China heeft dus bedacht dat ze leidend wil zijn in de grondstoffenketen, en heeft hier veel in geïnvesteerd."

'Ze hebben bijna niemand nodig'

"Zij zitten eigenlijk in de hele keten", vult Ritoe aan over de rol van China. "Ze hebben belangen in de mijnbouw, zijn de grootste verwerker van de grondstoffen die daar gewonnen worden, en hebben fabrieken waar de verwerkte grondstoffen worden gebruikt om componenten en onderdelen te maken voor eindproducten."

Neem als voorbeeld batterijen: "China houdt zich bezig met het mijnen van lithium en kobalt, verwerkt die grondstoffen tot bruikbare chemische materialen, maakt daar vervolgens in eigen fabrieken componenten voor batterijen van, en uiteindelijk ook batterijcellen, baterrijpacks en elektrische auto's. Op de grondstofproducerende landen na, hebben ze daar eigenlijk niemand bij nodig", vertelt Ritoe.

'Iedereen haalt alles uit de kast'

"Tot nu toe is de strijd om grondstoffen gelukkig nog niet uitgelopen op een gewapend conflict", zegt Ritoe, "maar het gaat wel drukker worden. Iedereen haalt alles uit de kast om partijen aan zich te binden. Waarbij de Chinezen het snelst en efficiënt opereren, omdat ze duidelijk zijn in wat ze te bieden hebben."

"China biedt goedkope leningen aan en grote afnamecontracten. Daarbovenop brengt het land technologie en expertise met zich mee en bouwt het fabrieken in landen die rijk zijn aan grondstoffen. Hiermee krijgen die landen de kans om meer waarde in eigen land toe te voegen. Dat is natuurlijk veel aantrekkelijker dan zaken doen met 27 lidstaten, waar iedere lidstaat iets anders aanbiedt."

Achterstand inhalen

Europa kan de achterstand op China nog wel inhalen, denkt hij. "Maar dan moet er wel snel een duidelijk verhaal zijn. De Europese Commissie heeft net een Clean Industrial Deal - de opvolger van de Green Deal - gepubliceerd, een plan om de Europese industrie te verduurzamen en minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen.

"Maar ik zou daaraan willen toevoegen dat de focus niet alleen moet liggen op de toegang tot grondstoffen, maar ook tegelijkertijd op het snel opzetten van een eigen verwerkingsindustrie, zodat grondstoffen niet altijd eerst langs China hoeven", zegt Ritoe tot slot.

Als je jonger bent dan 18, mag je geen alchohol drinken. Een 0.0-biertje mag in principe wel. Maar is dat ook wenselijk? Nee, vinden ouders Pauline en Esther. "Je laat ze wennen aan de smaak van alcohol. Dat is niet oké."

Twee dochters heeft Pauline uit Haarlem: een van 15 en een van 18 jaar. De oudste is inmiddels dus op een leeftijd dat ze mag drinken. De jongste niet. "Die moet er ook niets van hebben, gelukkig."

Groepsdruk

Dat is ondanks haar 15 jaar niet vanzelfsprekend, benadrukt Pauline, die als jeugdagent werkt en regelmatig jongeren tegenkomt die veel te veel drinken. Met soms vervelende gevolgen.

"Mijn dochter heeft ook wel vriendinnen gehad die veel dronken, vapeten, blowden. Daar hebben we toen wel gesprekken over gevoerd, over hoe om te gaan met groepsdruk en zo."

'Voor volwassenen wel goed'

"Ik ben wel bang geweest dat ze zou gaan meedoen om aardig gevonden te worden. Want dat is waar het volgens mij vaak fout gaat. Tot nu toe laat ze zich daar niet door leiden, zo lijkt het in elk geval. Ik ben blij dat ze sterk in haar schoenen staat."

Alcohol drinken onder de 18 jaar is dus echt niet de bedoeling, wat Pauline betreft. Maar ook 0.0-bier of -wijn vindt ze een slecht idee, ondanks dat daar geen alcohol inzit. "Terwijl ik het voor volwassenen juist een heel goed alternatief vind."

Onbekende frisdrank

0.0-bieren en -wijnen lijken qua smaak te veel op de alcoholhoudende varianten, vindt de moeder van twee. "Als ze daar veel van drinken, wennen ze aan de smaak."

En dat vindt ze onverstandig. "De stap naar 'gewoon' bier of wijn, of andere alcoholische dranken is dan zoveel makkelijker gemaakt." Pauline biedt haar dochter liever een lekkere frisdrank aan, zoals gemberbier. "Of iets onbekenders, zodat ze toch iets nieuws kan proberen."

Drempelverlagend

"Alcoholvrij bier of wijn is inderdaad een goede vervanger voor alcoholhoudende dranken. Als je volwassen bent", zegt ook projectleider NIX18 Wilke Heijnen van het Trimbos-instituut, dat zich onder andere bezighoudt met onderzoek naar alcohol- en drugsgebruik.

"Als je daardoor minder alcohol gaat drinken, is dat hartstikke goed. Maar voor kinderen is het zeker af te raden. Het werkt drempelverlagend. Jongeren maken kennis met de smaak van alcohol, met het merk, het gevoel van een biertje in de hand."

'Je leert ze dat het erbij hoort'

Esther Ekkel uit Oss, die werkt bij een gemeente waar jongeren relatief vroeg drinken, is het daar helemaal mee eens. Naast een zoon van 19 heeft ze heeft een minderjarige dochter. "Door ze 0.0 te laten drinken, leer je ze dat bier en wijn erbij horen. Ze wennen eraan, al voordat ze werkelijk alcohol mogen drinken. Dat vind ik geen goede zaak."

Al knijpt ze tijdens feestelijke gelegenheden zoals kerst en oud en nieuw weleens een oogje dicht. "Dan komen er bijvoorbeeld bubbels zonder alchohol op tafel. Maar als mijn dochter vervolgens vraagt of ze een Radler mag, dan krijgt ze toch echt een nee. Ook als 'ie 0.0 is." Dat lijkt naar haar idee toch te veel op bier.

Elke keer afwegen

Maar waar ligt dan de grens? Welke dranken verbied je wel en welke niet? Het zijn vragen waar Esther ook nog niet helemaal over uit is. "Moeilijk. Het is elke keer afwegen. Een mocktail (een alcoholvrije cocktail, red.) is toch vooral sap met een smaakje. Dat komt niet in de buurt van de smaak van alchohol. Ik vind dat echt iets anders dan 0.0-bier of -wijn."

Tijdens een strandvakantie heeft haar dochter weleens een mocktail gedronken, vertelt Esther. "Maar dat gebeurt niet hier aan de keukentafel. Ze vraagt er hier ook niet om. Ze had er afgelopen december een in haar kerstpakket, maar die staat hier nog steeds in de kast."

'Niet aan mij'

Voorkomen dat er toch gedronken wordt, kun je niet. Maar loslasten moet je toch, concludeert Esther. En daar is moeder Pauline het mee eens. Ondanks dat ze het thuis verbiedt, denkt ze dat haar dochter op andere manieren soms wel in aanraking komt met 0.0-dranken.

"Bijvoorbeeld op feestjes waar ouders geen alcohol willen aanbieden, maar wel alcoholvrij. Ik zou dat zelf niet doen als er minderjarigen komen, maar het is natuurlijk niet aan mij om daarover te beslissen. Toch hoop ik dat mijn dochter het dan niet drinkt."