Duitsland onderzoekt verdachte drones die de afgelopen maand meerdere keren boven een Duits industriegebied en een kerncentrale vlogen. Het gaat mogelijk om Russische drones die kritieke infrastructuur in kaart brengen. Wat betekent dat voor Nederland?

Boven de nucleaire infrastructuur van Duitsland geldt een vliegverbod. Toch zijn daar de afgelopen maand meldingen gedaan van onverklaarbare drone-activiteit. Het industriepark rond de haven in Brunsbüttel, ten noordwesten van Hamburg, is de thuisbasis van een grote terminal voor vloeibaar aardgas (LNG).

Meerdere incidenten in Europa

Volgens Duitse media gaat het vermoedelijk om Russische Orlan-10-drones. Aanklagers in Duitsland meldden dat de dronevluchten waarschijnlijk 'spionageactiviteiten voor sabotagedoeleinden' uitvoeren. Dit incident is niet opzichzelfstaand.

Zo was deze week een belangrijke luchtmachtbasis in Noorwegen het doelwit van sabotage, waarbij een communicatiekabel ernstig werd beschadigd. En ook eerder deze maand in Duitsland moest een luchtmachtkazerne kort sluiten na vermoedens dat het leidingwater opzettelijk was vervuild. Verder verhoogde de NAVO-vliegbasis in Geilenkirchen kort het veiligheidsniveau deze week, na informatie over een mogelijke dreiging.

'Hybride oorlogsvoering'

Het lijkt allemaal onderdeel van 'hybride oorlogsvoering', iets dat een grote rol speelt in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. De NAVO waarschuwt steeds vaker voor het risico van een uitbreidende sabotagecampagne, in heel Europa. Wat betekenen deze incidenten voor Nederland en moeten we ons zorgen maken?

"Je ziet zeker sinds de inval in Oekraïne verhoogde activiteit van de Russen, ook in Europa." Volgens expert inlichtingen- en veiligheidsdiensten Willemijn Aerdts van de Universiteit Leiden is Nederland wel degelijk interessant voor Rusland.

Nederland ook interessant voor Rusland

"In Nederland komt een grote trans-Atlantische internetkabel Europa binnen", gaat Aerdts verder. "Maar ook gasleidingen en windmolenparken. Nederland is interessant vanwege die vitale infrastructuur en hoogwaardige industrie. Maar ook bijvoorbeeld omdat wij hier veel internationale organisaties huisvesten", vertelt de veiligheidsexpert.

Ook de bodem van de Noordzee is kwetsbaar, met name de kabels en pijpleidingen die op die bodem liggen, waar Nederland erg afhankelijk van is. Regelmatig worden Russische schepen of vissersboten gesignaleerd die verdacht lang boven knooppunten van kabels en pijpleidingen lijken te hangen.

Angst zaaien

Volgens Aerdts gaan de dronevluchten van afgelopen maand vooral om het in kaart brengen van de tegenstander. "Als Rusland wil je graag weten wat de intenties, de activiteiten en de capaciteiten zijn van andere landen. Dat willen ze weten om mogelijk sabotage te plegen, maar ook om te weten wat andere landen kunnen, en mogelijk willen doen."

Iets dat serieus moet worden genomen, vervolgt ze. "Het kan natuurlijk gevaarlijk zijn als Rusland iets met die sabotage gaat doen. Maar natuurlijk ook de impact die dat heeft op het gevoel van mensen. Mensen maken zich er druk over, kunnen er bang van worden, dat heeft natuurlijk effect", ziet ook de expert inlichtingen- en veiligheidsdiensten.

Belang van bondgenoten

Onrust creëeren is onderdeel van de Russische oorlogsvoering. "Het is heel goed om daar niet naïef in te zijn, maar dat verstorende is vaak een van de doelen van Rusland", zegt Aerdts.

Toch is het moeilijk concrete maatregelen tegen dit soort incidenten te nemen, legt Aerdts uit. "De incidenten worden gezien door de MIVD, waardoor je mogelijk tegenmaatregelen kan nemen. Dan kun je dat ook bekendmaken aan Rusland." Meer doen is echter lastig. Volgens de expert is het waarschuwen van je bondgenoten hierin belangrijk. "Daardoor kunnen zij ook mogelijk actie ondernemen."

'Meer incidenten'

Nederland is wel eerder doelwit geweest van Russische belangstelling. "We hebben het verhaal rond de OPCW, waar er een poging is geweest om het wifi-netwerk te hacken. Deze Russen zijn toen opgepakt en het land uitgezet." Aerdts vervolgt: "Ook waren er Russische inlichtingenmedewerkers die bezig waren om een netwerk in die hoogwaardige industrie in kaart te brengen. Die zijn ook het land uitgezet."

Voorlopig zullen er meer soortgelijke incidenten plaatsvinden, verwacht Aerdts. "We zien dat Rusland steeds meer activiteiten ontplooit. Dat is niet nieuw. Dat zie je hier, dat zie je in de Verenigde Staten en in andere Europese landen. En ik denk eigenlijk dat alle NAVO-bondgenoten daar slachtoffer van zijn."

Er is al één Nederlander aan overleden en twee andere zijn erdoor in het ziekenhuis beland: namaak oxycodon-pillen. Vaak worden ze online gekocht, zonder recept. "Je weet niet wat je koopt."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."