Jan Zwartendijk redde meer Joden dan Oskar Schindler in de tijd dat hij consul was in Litouwen, vlak voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak. De Tweede Kamer wil nu erkenning voor de heldendaad die hij verrichtte.

De complete Tweede Kamer wil dat de hoogst mogelijke Nederlandse onderscheiding postuum wordt toegekend aan verzetsheld Jan Zwartendijk. Tot grote vreugde van zijn zoon, Rob Zwartendijk.

Duizenden mensen gered

"Ik ben geboren in september 1939. Toen woonden we in Litouwen", vertelt zoon Rob Zwartendijk. "Mijn vader was toen de baas van Philips Litouwen. De consul toen had Duitse sympathieën en werd ontslagen. De ambassadeur van de Baltische landen heeft toen gevraagd of mijn vader consul wilde zijn van Litouwen."

De Duitsers waren bezig om Europa te veroveren. Hitler viel Polen binnen, waarna veel Poolse Joden naar Litouwen vluchtten. "Naar Rusland konden ze echt niet en Litouwen was de enige plek. Maar ja, wat dan?" Jan Zwartendijk verstrekte visa, waardoor Poolse Joden door de Sovjet-Unie konden reizen en zo naar Japan konden vluchten. "2.345 visa heeft hij uitgeschreven. Maar met zo'n visum gingen hele gezinnen weg. Dus duizenden hebben daardoor kunnen vluchten."

Angst dat het uit zou komen

De vader van Rob Zwartendijk moest heel snel werken om zoveel mogelijk visa uit te kunnen schrijven. "Ze begonnen 24 juli 1940, toen waren de Russen al binnengevallen in Litouwen. Op 3 augustus 1940 werden alle consulaten gesloten. Dus in 10 dagen heeft hij die dingen allemaal uitgeschreven en gestempeld. Hij werkte 16 uur per dag."

Het was onzeker of het gezin Zwartendijk zelf weg kon uit Litouwen. Uiteindelijk lukte dat in september 1940. Rust had Zwartendijk toen alle minst, ondanks dat hij niet langer mensen hielp met vluchten. "We kwamen in Eindhoven in een huis te zitten. Ik herinner mij dat in het huis daarnaast zes SS-officieren zaten. Mijn vader was als de dood dat die erachter kwamen wat hij had gedaan in Litouwen."

'Niks bijzonders gedaan'

De vader van Rob Zwartendijk overleed op 80-jarige leeftijd, in 1976. Nu is pas bekend geworden hoeveel Joden Jan Zwartendijk heeft gered. "In mijn dertiger jaren hoorde ik het een en ander, maar mijn vader zei altijd: 'Ik heb niks bijzonders gedaan.' En als je vader dat zegt, dan geloof je dat."

"Als ik hem er verder over vroeg, zei hij dat hij geinteresseerd was of er overlevenden waren. Dat werd helaas niet duidelijk voor hem. Mijn broer heeft zich er hard voor gemaakt. En toen bleek uit een brief uit Israël dat 95 procent van alle mensen die mijn vader heeft geholpen door een visum af te geven, het heeft overleefd."

Geen erkenning

Jan Zwartendijk heeft zelf die brief nooit kunnen zien of lezen. "Die brief kwam aan op de dag van zijn begrafenis", vertelt zijn zoon. "Dat is ook wel heel curieus, he?"

Toen Zwartendijk nog leefde, kreeg hij ook geen erkenning. Van het ministerie van Buitenlandse Zaken kreeg Jan Zwartendijk zelfs een reprimande. "Hij had dingen gedaan die niet mochten. Hij was ziedend, dat weet ik nog. Hij heeft het verder weggewuifd. Hij zei: 'Ik heb iets gedaan en ik dacht het juist mooi was'."

Asielzoekers die in een ander Europees land zijn aangekomen, mogen hier worden geweigerd door de IND. Als ze na anderhalf jaar niet zijn teruggestuurd, mogen ze blijven. "Er zijn in ons land heel veel mensen die deze mensen helpen onderduiken."

Mohammad uit Iran is opgelucht. Hij heeft van zijn advocaat te horen gekregen dat de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) zijn asielprocedure in behandeling heeft genomen. Hij is een politieke vluchteling en loopt gevaar in zijn geboorteland. Hij moest volgens de Dublinverordening een asielaanvraag eigenlijk in Kroatië afwachten.

'Ik wilde niet terug naar Kroatië'

Daar werd hij, voordat hij bijna twee jaar geleden in Nederland aankwam, door de Kroatische politie opgepakt en voor het eerst geïdentificeerd. Toen hij vervolgens naar Nederland doorreisde en bij de IND asiel aanvroeg, kreeg hij daar te horen dat ze zijn aanvraag niet in behandeling zouden nemen.

"Ik moest terug naar Kroatië", vertelt Mohammad. "Daar zouden ze mijn asielaanvraag in behandeling nemen. Maar ik wilde niet terug naar Kroatië. Ik heb hier in Nederland familie wonen en ben nierpatiënt. Hier heb ik mensen die mij kunnen helpen, in Kroatië niet."

Dublinverordening

De Dublinverordening bepaalt dat het land waar een vreemdeling Europa binnenkomt, verantwoordelijk is voor de behandeling van zijn of haar asielverzoek. Deze regels werden in 2003 ingevoerd om te voorkomen dat asielzoekers Europa rondreizen om in verschillende lidstaten een procedure te beginnen, maar ook om te zorgen dat niet ieder land zijn handen van een zaak af kan trekken.

Zodra iemand in Nederland asiel aanvraagt, wordt in verschillende databases gecontroleerd of diegene eerder in een andere EU-lidstaat is geweest. Als dat zo is gaat de IND niet verder met de asielprocedure. Nederland verzoekt de andere lidstaat dan om de asielzoeker terug te nemen: dat is een Dublinclaim.

Lastig in de praktijk

Vervolgens heeft de andere lidstaat twee maanden om op dat verzoek in te gaan. Is er na die periode nog geen reactie, dan geldt: wie zwijgt, stemt toe. De asielzoeker kan dan worden overgedragen.

Dat is de bedoeling, zegt universitair docent migratierecht Mark Klaassen, maar de praktijk is vaak anders. "De Dublinverordening werkt tussen lidstaten, en de effectiviteit hangt dus af van de bereidwilligheid van de verschillende landen. In de praktijk komt er van de Dublinregels niet veel terecht, omdat het andere land niet meewerkt, of omdat de asielzoeker niet meewerkt."

1 op 6 Dublinclaims ingewilligd

Dat blijkt ook uit cijfers die EenVandaag bij de IND heeft opgevraagd. Slechts 1 op de 6 Dublinclaims die Nederland in de afgelopen vijf jaar heeft gedaan, heeft geleid tot overdracht van een asielzoeker naar een ander land.

Het valt op dat er tussen de verschillende lidstaten grote verschillen zijn in bereidwilligheid. Zo neemt Duitsland asielzoekers bij bijna de helft van de claims daadwerkelijk terug, terwijl Italië nauwelijks op dit soort verzoeken reageert. In de afgelopen drie jaar is geen enkele asielzoeker vanuit Nederland teruggestuurd naar Italië, ondanks de ruim 4.000 verzoeken die er zijn gedaan.

Termijn van anderhalf jaar

Daar kunnen asielzoekers gebruik van maken. 'Dublin' houdt een land namelijk niet voor eeuwig verantwoordelijk voor de opvang: als iemand na achttien maanden niet is overgedragen aan de verantwoordelijke lidstaat, verloopt de claim en kan een hij of zij alsnog ergens anders een asielprocedure beginnen.

Klaassen: "Je ziet in de cijfers vaak staan: 'met onbekende bestemming vertrokken.' Dat zijn mensen die uit de asielzoekerscentra zijn vertrokken en uit het zicht van de overheid zijn geraakt. In de Dublinverordening staat dat na 18 maanden de Dublinclaim vervalt. Als iemand dan nog niet naar het land van aankomst is teruggestuurd, kan Nederland niet langer iemand weigeren, en wordt dan alsnog verantwoordelijk voor de asielprocedure."

Asielzoekers duiken onder

Volgens asieladvocaat Sonya Taheri weten veel asielzoekers precies hoe dat werkt, en anticiperen ze er ook op. "Ze hebben een paar maanden om een netwerk op te bouwen. Dan vertel ik ze op een zeker moment: het is nu het moment om uit het centrum te vertrekken. Dan duiken ze onder."

"Er zijn veel mensen in Nederland die deze groep willen helpen, omdat ze begrijpen dat ze hier willen blijven", ziet Taheri. "Omdat ze hier familie hebben, of omdat de landen waar ze naar terug moeten veel slechtere omstandigheden hebben."

Organisaties helpen 'Dubliners'

EenVandaag sprak meerdere kerkelijke organisaties die deze 'Dubliners' helpen. Geen van de organisaties wil hiermee in de publiciteit treden. Ze geven aan kwetsbare asielzoekers te helpen om die achttien maanden door te komen, en zo te voorkomen dat ze op straat moeten zwerven.

Ook de gemeente Amsterdam helpt deze groep in hun opvang voor ongedocumenteerden. "We willen voorkomen dat kwetsbare mensen op straat moeten slapen, want dat is het alternatief", zegt verantwoordelijk wethouder Rutger Groot Wassink. "Dat vinden wij voor die mensen onwenselijk, en het zorgt uiteindelijk voor meer overlast voor de stad."

Drie jaar ook overbruggen

Groot Wassink maakt zich zorgen over de nieuwe regels die volgend jaar zomer van kracht gaan. Dan wordt de termijn voordat een Dublinclaim vervalt drie jaar in plaats van achttien maanden. "Dat zal betekenen dat mensen nog langer in de illegaliteit moeten leven, met alle gevolgen van dien. Wij zien als gemeente in de praktijk wat het gevolg is van regels die niet goed werken."

Asieladvocaat Taheri maakt zich er geen zorgen om dat asielzoekers die hier willen blijven met een Dublinclaim die drie jaar niet zullen weten te overbruggen. "Er zijn hele Facebookgroepen waarin mensen in het geheim mensen tijdelijk opvangen. Het zal misschien net wat lastiger worden, maar mensen laten zich niet zo gemakkelijk afschrikken als ze duidelijk hun toekomst in Nederland voor zich zien."

De teelt van lelies op landbouwgrond in het Gelderse Lochem veroorzaakt grote onrust. Bewoners zijn bang dat de bestrijdingsmiddelen die daarbij gebruikt worden, schadelijk zijn voor hun gezondheid. Omwonenden hopen dat de teelt verboden wordt.