"In de praktijk mag je stemmen, maar er zijn heel veel hindernissen", zegt Bedel Bayrak. Hij is voormalig gevangene en directeur van Bonjo, de belangenvereniging voor gedetineerden. Mobiele stembureaus zijn er amper, en stemmen per volmacht gebeurt niet of nauwelijks.

Te ingewikkeld

Die volmachtprocedure is omslachtig. "Dat moet iemand zijn uit je eigen gemeente", legt Bayrak uit. Gedetineerden staan ingeschreven in de gemeente waar ze vastzitten. Wie in Nieuwegein vastzit, moet dus aan iemand uit Nieuwegein toestemming geven om voor hem te stemmen. "Hun hele netwerk woont vaak elders".

Daarnaast is er de papierwinkel: de stempas moet er op tijd zijn en er is geen toegang tot het kopieerapparaat. Als je vastzit, is stemmen "gewoon veel te ingewikkeld", zegt Bayrak, die zelf ook een straf uitzat. In die 18 maanden stemde hij zelf overigens niet: je bent vooral bezig met je eigen problematiek en zorgen, zegt hij. "Ik denk wel dat ik het had gedaan als het mogelijk was geweest."

'Je houdt je grondrechten'

Het moet gedetineerden gemakkelijker worden gemaakt om hun stem zelf uit te brengen, vindt Bayrak. "Als je vastzit, verlies je vrijheid: dat is de straf", legt hij uit. "Maar je houdt je overige grondrechten." Het is ook belangrijk dat je mensen verantwoordelijk laat voelen voor de samenleving. "90 procent van de gedetineerden komt binnen een jaar weer terug in de samenleving, 70 procent binnen drie maanden", vertelt hij.

"Mensen hebben iets gedaan, die worden daar terecht voor gestraft. Maar ze komen wel weer terug in de samenleving. Ze blijven gewoon burgers van dit land, het is ook belangrijk om ze te blijven betrekken bij de samenleving."

RSJ: 'Onvoldoende toegankelijk'

Bayrak krijgt nu bijval van de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ). De RSJ noemt het stemproces 'onvoldoende toegankelijk' voor gedetineerden, terwijl het een fundamenteel grondrecht is. De raad noemt deelnemen aan het democratisch proces belangrijk voor zowel de gedetineerde als de maatschappij.

De RSJ vindt dat er ingezet moet worden op stemmen in een (mobiel) stembureau in de gevangenis. De wet hoeft hiervoor niet veranderd te worden, er zijn genoeg oplossingen mogelijk. Ook moet de volmacht-procedure verbeterd worden door het eenvoudiger te maken en betere begeleiding te bieden. En er moet onafhankelijke informatie komen over de verkiezingen, de standpunten van partijen en voorlichting in eenvoudige én andere talen, vindt de adviesraad.

Stiltecentrum als stembureau

Het is overigens niet zo dat gevangenen nooit fysiek hun stem hebben kunnen uitbrengen. De laatste jaren gebeurde het enkele keren, zoals in 2017 in de gevangenis in Almelo. Daar werd het stiltecentrum ingericht als stemlokaal, maar de gevangenis kreeg geen toestemming om het in 2023 opnieuw op die manier te doen. In tbs-kliniek de Kijvelanden wordt bij iedere verkiezing een stembureau ingericht. Tijdens de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2024 maakten zo'n 20 mensen daar gebruik van.

Vlak voor de verkiezingen van 2023 stapte Bonjo samen met gedetineerden uit Zaanstad en Alphen aan den Rijn naar de rechter. Ze eisten mobiele stembureaus bij alle 23 gevangenissen in het land, zodat gedetineerden eenvoudiger konden stemmen. Maar de rechter wees dit af, en vond dat de belangenclub met de Staat om tafel moest. Ook stemmen per brief werd afgewezen. "Dat zou te complex of te problematisch kunnen zijn", zegt Bayrak, die niet begrijpt waarom het burgers buiten de gevangenis wel toegestaan is.

Argument om buiten te sluiten

Het belangrijkste bezwaar tegen stemmen in detentie is het openbare en transparante karakter die verkiezingen moeten hebben. Het stemproces moet controleerbaar zijn, en voor iedereen toegankelijk. "Dat is ook lastig in een gevangenis, dat beseffen wij", zegt Bayrak. "Maar hier wordt het argument gebruikt om ons buiten te sluiten."

Ook de RSJ vraagt zich in het advies af of dit wel terecht is. Ze halen de coronapandemie aan als voorbeeld: in zorginstellingen en inrichtingen kon er toen gestemd worden bij stembureaus met beperkte toegang. Alleen bewoners en personeel mochten er stemmen.

Volwaardige burger

Valt er voor politieke partijen wat te halen in de gevangenis? Bayrak schat dat het om ongeveer 7000 kiesgerechtigde gedetineerden gaat. "Het is bij elkaar niet eens een zetel", zegt hij. Maar ze zijn wel degelijk politiek bewust. "Je hebt ook gedetineerden die vinden dat je harder moet straffen", vertelt hij. "Maar dan nooit bij het misdrijf waarvoor ze zelf zitten."

Bayrak raakte juist in de bajes politiek geïnspireerd. "Ik ben eigenlijk ook meer politiek geïnteresseerd geraakt en actief geworden nadat ik uit detentie kwam." En ook gedetineerden willen gezien worden als volwaardig burger, als mens. "Voor mij was dat zeker welkom geweest."