Hij was Dutchbatsoldaat en zag dat de mannen van de vrouwen gescheiden werden. Zij was inwoner van Srebrenica en wist wat er ging gebeuren. Nu spelen ze samen in een toneelstuk over de grootste volkerenmoord in Europa na de Tweede Wereldoorlog.
"De jonge generatie moet begrijpen wat genocide is", zegt Alma Mustafic stellig. Ze overleefde de val van Srebrenica, maar verloor veel familie en bekenden, waaronder haar eigen vader. Ray Braat was militair bij Dutchbat, de VN-eenheid die haar stad moest beschermen en wil ook dat het verhaal verteld blijft worden. "Het is een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis en het is goed als bekend wordt wat hier gebeurd is."
Moeilijk gesprek
Samen spelen ze in de toneelvoorstelling 'Gevaarlijke Namen' over waarom de wereld het zo ver liet komen dat 8372 Bosnische mannen vermoord konden worden. Alma en Ray hebben ieder hun eigen kijk op de massamoord en hoe die tot stand kwam. Ze leerden elkaar kennen in een 'fase dat we onszelf aan het redden waren', zoals Ray het omschrijft. De stoere oud-militair, getooid met indrukwekkende tatoeages, glimlacht als hij het zegt. Want het gesprek ging bepaald niet vanzelf.
"Ik vond het in het begin heel moeilijk om met Ray te praten. Dutchbat is altijd zo bezig geweest om zichzelf te verdedigen, en dat helpt mij niet", vertelt Alma op haar beurt over de eerste ontmoetingen. "Maar Ray stelt zich open op, en dat helpt mij wel."
Waarheidsgetrouw en authentiek
De toneelvoorstelling is vooral gemaakt voor jongeren. Een groot deel van de huidige generatie jongeren heeft nog nooit van Srebrenica gehoord. 'Gevaarlijke Namen' moet het verhaal in al z'n complexiteit vertellen en invoelbaar maken. Ze legt uit dat de ontmenselijking al begon met hoe ze als bevolkingsgroep apart werden gezet, anders werden genoemd. Ze werden opeens 'Moslims' genoemd, of 'Turken', terwijl ze zichzelf altijd zagen als Bosniakken.
"Voor mij is het heel belangrijk dat dit stuk waarheidsgetrouw en authentiek wordt", legt Alma haar beweegredenen uit. "De jonge generatie moet begrijpen wat genocide is, ook wat de eerste stadia er van zijn. En dat dit nog zo kort geleden in Europa gebeurd is. Als je hier op straat vraagt: wat was de laatste genocide in Europa? Dan begint iedereen over de holocaust."
'Ik ging voor de actie'
Ook toen het nog speelde was het hele conflict ondoorzichtig voor de Nederlanders. Ray vormde daar bepaald geen uitzondering op. "Ik wist niets van de oorlog in Bosnië. Ik ging voor de actie", zegt hij eerlijk. Maar van zelf in actie komen is geen sprake als hij in Srebrenica wordt gestationeerd.
"De Serven maakten de dienst uit, de Moslims deden soms wat terug, twee mannen deelden dan een oud wapen", zegt hij nu. Toen de enclave uiteindelijk op 11 juli 1995 werd overlopen door de Serviërs voelde hij zich machteloos en ook schuldig, terwijl hij weet dat hij niets kon doen. "Wij mochten eigenlijk niets en moesten overal toestemming voor vragen, zelfs voor schieten."
Getuige van een executie
Wat hij bij de val van Srebrenica te zien kreeg brak hem. Terwijl hij een Bosnische vrouw hielp bevallen, zag hij hoe een Serviër een onbewapende man doodschoot."Hier ben je bezig het leven te redden, daar knallen ze het zomaar weg", zegt hij wrang.
Zijn ervaringen maakten hem uiteindelijk letterlijk ziek. Hij ziet de soldaten van Dutchbat ook als slachtoffer. In zijn huis hangt zijn trouwfoto, gemaakt na terugkeer in Nederland. Van de elf dienstmaten op die foto leven er nu drie niet meer. "Zelfmoord, maar dat woord wil Defensie niet horen."
Familie uitgeleverd
Toen Srebrenica viel, vluchtte Alma met haar familie naar het hoofdkwartier van Dutchbat. Haar vader was voor de Nederlanders werkzaam als elektricien. Maar ze kregen geen hulp. "Tot onze frustratie zagen we hoe de Nederlanders hielpen met het afvoeren en scheiden van Bosnische moslims."
Het staat voor altijd in haar geheugen gegrift. Ze vindt nog steeds dat Dutchbat de mensen die naar het hoofdkwartier gevlucht waren, nooit had mogen uitleveren. Haar familie werd overgedragen aan de Serviërs en ze zou haar vader nooit meer zien. Hij werd vermoord. Later stelde de hoogste Nederlandse rechter vast dat Nederland hiervoor volledig verantwoordelijk was.
Veel van elkaar geleerd
Nog altijd vindt ze dat Dutchbat meer had moeten doen, en ze aarzelde dan ook niet om Ray daarmee te confronteren. "We hebben urenlang gediscussieerd: was het een evacuatie, of een deportatie uit Srebrenica? Dutchbatters zeggen: toen hadden we geen keuze. Maar nu heb je die wel! Dus maak die keuze dan."
Ray had aanvankelijk hele andere verwachtingen van het gesprek. "Toen ik het gesprek in ging had ik een soort van trots: wij hebben al die mensen gered en nu mag ik een van hen ontmoeten. Maar we hadden best wel strijd. Want zij heeft haar verhaal en ze ziet het allemaal behoorlijk anders, maar ik wilde Dutchbat 3 niet afzeiken. Uiteindelijk snappen we elkaar nu beter en ik ben zo blij dat ik haar heb leren kennen. We hebben erg veel van elkaar geleerd."
Jonge generatie bewust maken
Door de gesprekken met Alma begrijpt Ray nu veel beter dat slachtoffers en nabestaanden Dutchbat verwijten dat ze meer hadden kunnen doen, hoewel dat verwijt hem nog altijd raakt. Ook Alma kwam tot andere inzichten. "Nu zie ik Dutchbat soldaten niet als schuldig, maar de leiding van Dutchbat en dat wat daarboven zat. Die hebben ons in de steek gelaten."
Beiden hopen ze dat jongeren leren van de toneelvoorstelling waar ze elk hun verhaal vertellen. "Ik vind het wel heel belangrijk dat ook de jonge generatie in Nederland zich bewust wordt van wat hier nog niet zo lang geleden, ook niet zo ver hier vandaan gebeurd is", zegt Ray. "Wíj praten nu. Als je maar blijf zitten in je eigen gelijk, kom je nooit tot elkaar."
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.
