Russische en Oekraïense strijdkrachten bestoken elkaar niet alleen op het slagveld. De partijen beschuldigen elkaar er de afgelopen dagen vaker van het oorlogsrecht te schenden. Ook wie oorlog voert, moet zich aan regels houden.

Oekraïne zou afweergeschut expres in woonwijken plaatsen, zegt Rusland. De Russen worden er op hun beurt door Oekraïne van beschuldigd burgerobjecten te bestoken met nietsontziende wapens. "Het plegen van oorlogsmisdrijven heeft op de tegenstander vaak een afschrikwekkende werking", zegt hoogleraar Militair Recht Marten Zwanenburg, die zich specialiseert in het oorlogsrecht.

Internationale regels voor oorlogvoering

Wat strijdende partijen wel en vooral niet mogen tijdens een oorlog staat grotendeels beschreven in de Verdragen van Genève uit 1949 en de twee aanvullende Protocollen uit 1977. Hier staat onder andere in wat de rechten zijn van gewonden, zieken en gevangenen tijdens een oorlog. Alle landen ter wereld hebben de verdragen ondertekend.

Het is vooral het eerste van de twee aanvullende protocollen dat relevant is in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Dat bevat namelijk aanvullende regels voor internationale conflicten. Rusland en Oekraïne hebben dit verdrag geratificeerd, officieel bekrachtigd, en zijn dus gebonden aan de regels die bijvoorbeeld het gebruik van wapens beperken.

Gifgas altijd verboden

Zwanenburg wijst naar wapens die op zichzelf verboden zijn en wapens die op zichzelf niet verboden zijn, maar wel bij bepaald gebruik. Zo is het gebruik van gifgas in alle situaties verboden.

Raketten met explosieven zijn op zichzelf niet verboden, maar wel wanneer die niet specifiek gericht kunnen worden op een militair doel. "Als Russen of Oekraïners raketten inzetten en die niet richten op zo'n doel, dan is dat niet toegestaan."

Alleen militaire doelen bestoken

Dat heeft te maken met een ander fundamenteel grondbeginsel van het oorlogsrecht: het zogenoemde 'beginsel van onderscheid'. "Strijdkrachten mogen alleen doelen bestoken die voldoen aan de definitie van een militair doel in het oorlogsrecht", vertelt Zwanenburg.

"Daarvoor moet een object onder andere een bijdrage leveren aan de militaire inspanningen van de tegenstander. Bovendien moet een aanval een duidelijk militair voordeel opleveren. Een ziekenhuis of school bestoken valt daar niet onder. Maar als het pand wordt gebruikt voor de gewapende strijd, dan is de situatie anders."

'Steeds meer aanvallen op burgerdoelen'

Premier Mark Rutte zei donderdag dat Russische aanvallen zich steeds meer lijken te richten op burgerdoelen. Ook Amnesty International en Human Rights Watch zijn kritisch op de Russische aanvallen in Oekraïne.

Na bestudering van verschillende incidenten, kwamen de mensenrechtenorganisaties tot de conclusie dat Rusland 'willekeurige aanvallen uitvoert in burgergebieden'. "Dat is in strijd met het oorlogsrecht", zeggen ze.

'Staten zelf verantwoordelijk'

Een onderzoeksteam van het Internationaal Strafhof begint een onderzoek naar de aantijgingen. Aangezien Rusland de rechtsmacht van het Internationaal Strafhof niet erkent, is het niet realistisch dat mogelijke verdachten uiteindelijk in Den Haag berecht worden, zegt hoogleraar Zwanenburg.

"Er is verder geen centrale autoriteit die toeziet op de naleving van het oorlogsrecht. Staten zijn in eerste instantie zelf verantwoordelijk voor de naleving van het oorlogsrecht."

Aanleiding voor sancties

Heeft zo'n onderzoek van het Internationaal Strafhof dan wel zin? Ja, zegt Zwanenburg. Want de resultaten kunnen voor andere landen aanleiding zijn om een land op z'n daden aan te spreken bij de Verenigde Naties, of om sancties in te stellen.

"Dat is ook gebeurd nadat VN-commissies onderzoek deden naar vermeende oorlogsmisdrijven in Syrië en Myanmar."

Sommige landen terughoudend

Wel zegt de hoogleraar erbij dat het belangrijk is om welk land het gaat. "Je ziet dat bewezen schendingen van het oorlogsrecht aanleiding vormen voor politieke druk."

"Maar Rusland is geopolitiek gezien een belangrijker land dan Syrië en Myanmar en heeft bovendien vetorecht in de VN-Veiligheidsraad. Dat maakt dat sommige landen terughoudender zijn in hun veroordelingen."

Veroordeeld dankzij social media

In hoeverre Oekraïense of Russische strijdkrachten momenteel het oorlogsrecht schenden, is moeilijk in te schatten. Premier Rutte dringt aan op een database om mogelijke oorlogsmisdrijven in Oekraïne in kaart te brengen. Zwanenburg voelt wel wat voor zo'n database. "Zo komt meer informatie beschikbaar om onderzoek te doen naar vermeende misdrijven tijdens de oorlog en dat kan helpen."

Hij wijst op een recente veroordeling van een oorlogsmisdadiger door het Internationaal Strafhof, die werd veroordeeld mede op basis van beelden die op social media rondgingen. "Tegenwoordig heeft iedereen mobiel. Amateurbeelden worden steeds belangrijker bij het documenteren van oorlogsmisdrijven."

Clustermunitie en een vacuümbom

Nederland constateerde dat Rusland omstreden clustermunitie heeft ingezet in de strijd in Oekraïne. Het verdrag dat het gebruik hiervan verbiedt, is niet ondertekend door Rusland, zegt Zwanenburg.

Ook over de inzet van een vacuümbom, die lucht onttrekt uit de nabije omgeving, heeft Rusland geen verdragen getekend. Als een partij zulke wapens gebruikt, speelt vooral het 'proportionaliteitsbeginsel' een grote rol.

Gevolgen voor burgers

Dat beginsel is belangrijk in het oorlogsrecht, legt hoogleraar Zwanenburg uit. "Kort samengevat: de verwachte gevolgen van een aanval op een militair doel voor burgers en burgerobjecten mogen niet buitensporig zijn ten opzichte van het verwachte militaire voordeel van die aanval."

"Dat wil zeggen dat de nevenschade - het aantal gewonde of gedode burgers en beschadigde burgerdoelen - redelijkerwijs opweegt tegen het militaire voordeel van een aanval. Hoe groter het voordeel, hoe meer nevenschade er mag zijn", zegt hij. "Al klinkt dat natuurlijk wel een beetje cru." De inschatting van de nevenschade en het militaire voordeel moet vooraf worden gemaakt. "Blijkt er achteraf toch sprake van meer nevenschade dan gedacht, dan is de aanval niet meteen buitenproportioneel. Dat hangt af van de inschatting vooraf."

Meestal worden regels nageleefd

Tot nu toe worden in veel gevallen de oorlogsregels in grote lijnen nageleefd, weet Zwanenburg. "Je hoort het pas wanneer het niet zo is, want dat is nieuws. Vaak is het zo dat een individu één regel niet naleeft."

"Het beleid van staten is in oorlogen vaak gericht op het naleven van het oorlogsrecht, maar soms sturen autoriteiten wel eens bewust aan op de schending ervan."

Gifgasaanvallen

Als recent voorbeeld noemt de hoogleraar Syrië. Volgens rapporten van de Verenigde Naties heeft de Syrische overheid zich tijdens de nog altijd lopende burgeroorlog schuldig gemaakt aan gifgasaanvallen. Ook zouden duizenden gevangenen in een militaire gevangenis zijn opgehangen.

"Mijn persoonlijke inschatting is dat machthebbers zoiets doen met de achterliggende gedachte om af te schrikken. Onderdeel van een oorlog is vaak om de tegenstander zo te intimideren dat die niet meer wil vechten."