Een straat met alleen maar fastfoodketens en snackbars: moeten we dat willen? Steeds meer Nederlanders kampen met overgewicht en veel gemeenten willen daar iets aan doen. Nu is er een middel om het voedselaanbod te reguleren.

Nederland kent een vrije markt. Dat betekent dat op elke plek waar in het bestemmingsplan 'horeca' mag komen, ook elk soort voedsel aangeboden mag worden. Tot frustratie van grote steden, waaronder Amsterdam. "Ik kan eigenlijk te weinig. Daar heb ik Den Haag voor nodig", zegt wethouder Alexander Scholtes (Publieke gezondheid).

Zoveelste snackbar in de buurt

Scholtes zou graag 'de zoveelste snackbar in de buurt' tegen willen houden. Ook nieuwe snackbars in de buurt van scholen ziet de Amsterdamse wethouder liever niet in zijn stad. Al sinds 2021 roepen gemeenten het kabinet op om iets te doen aan het (ongezonde) voedselaanbod in het straatbeeld. Maar tot nu toe blijft het vooral bij beloftes.

"Die hulp zou er ook aankomen, maar we moeten even afwachten of het er echt komt", zegt Scholtes.

'Middelen zijn hard nodig'

Terwijl die middelen hard nodig zijn, ziet ook voedingswetenschapper Coosje Dijkstra van het Amsterdam UMC. "Ongeveer de helft van alle volwassenen heeft overgewicht", legt ze uit. Ze vindt de ontwikkeling zorgelijk en wijst op de medische chronische aandoeningen die kunnen worden veroorzaakt door overgewicht, zoals hart- en vaatziekten en diabetes type 2.

"De gemiddelde gezondheidskosten voor iemand met overgewicht en obesitas zijn rond de 30 procent hoger. En dat zijn wel kosten waar wij met z'n allen voor opdraaien en die niet ergens anders aan uitgegeven kunnen worden", benadrukt Dijkstra.

Net als lucht of geluid meten

Volgens Dijkstra blijkt dat tussen 2004 en 2018 het aandeel van fastfoodzaken met maar liefst 120 procent toenam. Tegelijkertijd daalde het aandeel van lokale winkels als groenteboeren, bakkers en slagers in die periode met 24 procent. "We zien echt dat ongeveer 80 tot 90 procent van de producten die aangeboden worden niet in de Schijf van Vijf vallen en dus niet bijdragen aan een gezond voedselpatroon."

Hoogleraar Gezondheidsrecht Anniek de Ruijter: "Als je mensen wil beschermen tegen een ongezonde omgeving, dan moet je de gezondheid van de voedselomgeving uitdrukken als een omgevingswaarde, net zoals schone lucht of geluid." Samen met collega's is ze erin geslaagd om een methode te ontwikkelen waar gemeenten mee aan de slag kunnen gaan.

Alle eetplekken beoordeeld

De groep wetenschappers onderzocht met een nieuwe methode hoe een straat kan worden gemeten op een gezond voedselaanbod. Ze pakten een gemiddelde straat in Amsterdam als voorbeeld en namen die nauwkeurig onder de loep.

Alle plekken waar eten verkocht wordt, van viswinkels tot fastfoodzaken, werden bezocht en beoordeeld. "We hebben met een leger studenten en onderzoekers alle producten gefotografeerd en gekeken wat voor producten het zijn. En vervolgens ingedeeld in de categorieën 'wel Schijf van Vijf' en 'niet Schijf van Vijf'", legt Dijkstra uit.

Driekwart niet in Schijf van Vijf

Volgens haar ontstaat er zo een nauwkeurig overzicht van de gezondheidsscore van het voedselaanbod. "77 procent van heel het aanbod in die straat viel niet in de Schijf van Vijf. Dus dan heeft het aanbod een negatieve invloed op de voedselkeuzes van mensen", zegt hoogleraar De Ruijter.

Maar moeten alle fastfoodketens dan de straat uit en vervangen worden voor gezonde voedselbars? Dat hoeft niet, benadrukt Dijkstra, maar een diverser aanbod is wel wenselijker: "Als je toe zou werken naar 50 procent gezond, 50 procent ongezond, dan is er echt voldoende keuze."

'Het is gewoon uitproberen'

De Amsterdamse wethouder Scholtes is in ieder geval enthousiast over het nieuwe instrument van de wetenschappers en wil de methode dan ook daadwerkelijk gaan toepassen in zijn stad. "Het is gewoon uitproberen."

"We moeten dan bijvoorbeeld een pilotgebied kiezen. Dan gaan we daar weer meten en als daar een nieuwe snackbar komt, kunnen we zeggen dat dat niet kan. Misschien leidt dat dan tot een rechtszaak en dat zien we dan wel", zegt hij.

Minder snackbars betutteling?

Scholtes is ervan overtuigd dat het middel helpt om de verdere opmars van snackbars en andere fastfoodzaken te voorkomen. "Ik hoop dat we over een jaar of vijf in ieder geval geen groei meer hebben. Het is lastig om bestaande zaken weg te halen, maar als we in ieder geval geen groei meer hebben, is dit een hele belangrijke stap geweest."

De wethouder vindt het geen betutteling: "Want u kunt nog steeds uw kroketje eten of uw frikandel halen. Daar is echt geen tekort aan aanbod. Er is een tekort aan een gezond aanbod. En ik wil ook die keuze kunnen hebben om gezond te eten. En ik wil dat alle Amsterdammers dat hebben."

Het was lang een discussiepunt in Den Haag, maar nu komt het er hoogstwaarschijnlijk toch: een vuurwerkverbod. Voor vuurwerkhandelaren is het een grote klap, zo ook voor Hans Schram uit Castricum. "Ik dacht dat ik veilig zat voor de komende jaren."