Nationale ombudsman vergelijkt aanpak 'bijstandsfraudeurs' met toeslagenaffaire: 'Iemand die steelt heeft meer rechten'

De overheid is te hard voor mensen in de bijstand die fouten maken: "Het systeem is onbarmhartig geworden", vindt ombudsman Reinier van Zutphen. De aanpak van mensen in de bijstand die fouten maken, doet hem denken aan de toeslagenaffaire.

Van Zutphen reageert hiermee op de toenemende kritiek op de strenge bijstandsregels. Aanleiding daarvoor is de zaak van een vrouw uit Wijdemeren, die haar gemeente 7000 euro aan bijstand moest terugbetalen, toen bleek dat ze jarenlang boodschappen had gekregen van haar ouders.

Coulance en duidelijkheid

Naar aanleiding van de zaak kwamen veel meer voorbeelden naar buiten van mensen in de bijstand die vanwege soms kleine overtredingen grote bedragen moesten terugbetalen. Ombudsman Van Zutphen pleit daarom voor meer coulance en duidelijkheid.

De gemeente Wijdemeren liet vandaag weten bij haar besluit te blijven, omdat er meer aan de hand was dan alleen het krijgen van boodschappen. Eerder zei de gemeente niet anders te kunnen, want de Participatiewet uit 2015 verplicht hen giften die niet worden gemeld terug te vorderen.

Dief beter beschermd

"Je kunt je afvragen of het nog wel in verhouding staat tot het doel dat ermee gediend wordt", zegt Van Zutphen over de manier waarop mensen die fouten maken worden aangepakt. "Moet je bij iemand die boodschappen ontvangt het huis binnengaan en de keukenkastjes en ijskast opentrekken? "Dan denk je toch: waar is hier eigenlijk de rechter-commissaris? Iemand die voor 50 euro steelt bij de supermarkt heeft meer rechten en is beter beschermd dan iemand in de bijstand die voor 50 euro boodschappen krijgt."

Het geval in Wijdemeren staat niet op zichzelf. Advocaten van verschillende 'overtreders' beklagen zich erover dat de wet te streng is en te weinig ruimte biedt om naar persoonlijke omstandigheden te kijken. Ze maken vergelijkingen met de toeslagenaffaire, waarbij tienduizenden ouders ten onrechte tot fraudeur werden bestempeld en grote bedragen moesten terugbetalen.

'Strenge wetten en regels doen denken aan de toeslagenaffaire'

Het is een vergelijking die ombudsman Van Zutphen direct herkent. "Net als bij de toeslagenaffaire zijn de wetten en regels zo streng dat de overheid wel gedwongen wordt om hard in te grijpen. Ze laten heel weinig ruimte voor coulance."

Waarom hij zich zo opwindt hierover? "De overheid vordert duizenden euro's terug van iemand die van 50 tot 60 euro per week moet leven. Zo iemand is 10 jaar bezig met afbetalen en wordt daardoor nog verder in de problemen gedrukt."

Video: Henk moest zijn bijstand terugbetalen omdat hij boodschappen voorschoot

Iemand die alles weet van de soms harde aanpak van de gemeente, is Henk van Bruggen. Verdeeld over een aantal jaar betaalde zijn vriendin hem terug voor de boodschappen die hij voor haar voorschoot. De gemeente zag dat als inkomen, wat Henk in de problemen bracht met zijn bijstand.

Duidelijk maken wat van mensen wordt verwacht

Verschillende partijen in de Tweede Kamer willen dat de Participatiewet wordt aangepast. Zo wil de ChristenUnie gemeenten ontslaan van de plicht om bijstand terug te vorderen, zodat ze het per geval mogen bekijken. Alleen is daarmee volgens Van Zutphen het probleem nog niet opgelost.

"Uitzonderingen kunnen maken is belangrijk", zegt hij. "Maar wat je vooral nodig hebt, is dat de regels eenduidiger en duidelijker worden." Met name de zogeheten 'inlichtingenplicht' roept bij mensen in de bijstand nog veel vraagtekens op. Die plicht houdt in dat ze alle inkomsten moeten opgeven die 'redelijkerwijs van belang kunnen zijn'. Wanneer ze die plicht vervolgens niet nakomen, moeten ze soms hun hele uitkering terugbetalen. Van Zutphen: "Voor mensen moet klip en klaar zijn wat daar onder wordt verstaan en wat er van ze wordt verwacht."

'Systeem onbarmhartig'

De regels voor extra inkomsten of giften mogen ook wel wat minder hardvochtig, vindt Van Zutphen. "Als je in de bijstand zit, leef je al op het bestaansminimum. En dan wordt van je gevraagd om giften van mensen die je willen helpen, een familielid of de buurman, te melden. Met het risico dat het weer van je wordt afgepakt en je er niets mee opschiet. Dat kan je eigenlijk niet van mensen vragen."

De Ombudsman zegt van gemeenten te horen dat ze wel een streng bijstandsbeleid moeten voeren, omdat ze in financieel zwaar weer zitten. "Ik begrijp die argumenten, maar mijn rol is te zorgen dat de burger beschermd wordt tegen al te hard overheidsingrijpen. Het systeem is onbarmhartig geworden. Dat komt voor een deel door de wet, voor een deel doordat gemeenten niet het verwijt willen krijgen dat ze te soft zijn en voor een deel doordat ze denken dat er veel gefraudeerd wordt, terwijl de cijfers het tegendeel bewijzen."