In Nederland is regelmatig een tekort aan medicijnen tegen aandoeningen als hartklachten, luchtwegproblemen of jicht. Vroeger konden die medicijnen in bulk uit het buitenland gehaald worden, maar dat mag nu alleen nog maar per individueel geval.

En dat is een probleem. Om een idee te geven van de impact van het medicijntekort: 1 op de 7 Nederlandse patiënten is afhankelijk van geïmporteerde medicijnen omdat er hier een tekort aan is. Dat bleek uit een inventarisatie door NRC begin dit jaar.

Preferentiebeleid

Het medicijntekort treft mensen met allerlei aandoeningen, van jicht tot een hoge bloeddruk. Over de oorzaken hiervan is al veel geschreven. Zo is Nederland afhankelijk van fabrieken in het buitenland. Als daar de grondstof voor de medicijnen niet voorhanden is, merken wij dat ook. Een andere oorzaak is dat Nederlandse verzekeraars alleen het goedkoopste middel vergoeden binnen een groep van vergelijkbare geneesmiddelen.

Dit zogenoemde 'preferentiebeleid' is bedoeld om de zorgkosten en daarmee de zorgpremie laag te houden en dit leidt ook daadwerkelijk tot kostenbeheersing. Nederland geeft minder uit aan geneesmiddelen dan andere Europese landen. Maar volgens sommige apothekers leidt het beleid er inmiddels toe dat mensen geen goede toegang hebben tot medicijnen.

Alternatieve route afgesloten

Tot nu toe maakte de minister het met een speciale regeling mogelijk dat de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) via een 'tekortenbesluit' toestemming gaf om geneesmiddelen uit het buitenland te importeren als er een tekort is. Door een uitspraak van de Raad van State is dat vanaf nu niet meer mogelijk voor patiëntengroepen maar alleen nog voor individuele gevallen.

De Raad van State argumenteert dat de ministeriële regeling waarmee de IGJ toestemming kan geven voor het importeren van medicijnen zonder voorafgaand verzoek van een arts, in strijd is met de Geneesmiddelenwet. Dat betekent dat zorgverleners voor elke patiënt zo'n aanvraag moeten doen en dat de toegang tot medicijnen waar mensen afhankelijk van zijn wéér moeilijker is geworden.

Gevolgen voor hersenfuncties

En dat heeft voor patiënten flinke gevolgen, weet ook beleidsmedewerker van de Parkinson Vereniging Jobien Wind (61). "Zonder medicatie krijg je situaties dat mensen met parkinson in een stoel zitten en 3 uur later daar nog zitten, stil gevallen. En dat is dan het leven", vertelt ze.

Jobien werd zelf 10 jaar geleden gediagnostiseerd met parkinson en merkt zelf de gevolgen van de tekorten: "Laatst had ik 4 dagen niet genoeg Levodopa", zegt ze. Dat is een medicijn dat hetzelfde werkt als de stof dopamine, die nodig is voor veel hersenfuncties. "Ik kon niet goed lopen, niet goed praten, niet omdraaien in bed en niet goed nadeken. Als ik niet genoeg medicatie heb, vragen mensen op straat of ik dronken ben. Dat is naar."

'Zou niet nodig moeten zijn'

Net als veel patiënten is Jobien volledig afhankelijk van welke middelen er bij de apotheek beschikbaar zijn. "Er is al veel stress als je überhaupt naar de apotheek gaat. Je moet hopen dat je medicatie er is." Als ze aankomt checkt ze alle geneesmiddelen ook. "Ik bekijk alles, want ik wil niet meer wisselen van merk. Ook dat kan gevolgen hebben."

Om haar heen merkt ze dat sommigen fulltime bezig zijn met het verzorgen van medicatie voor hun partner. "Die moeten ruzie maken bij de apotheek om medicatie te krijgen waar hun partner van afhankelijk is. Dat zou niet nodig moeten zijn."

Terug naar tekentafel

Dus wat is de oplossing? Volgens Jobien is het belangrijk om minder afhankelijk te worden van medicijnen die worden geproduceerd in China en India. Bovendien wordt ook de import van geneesmiddelen uit Europese landen moeilijker door de uitspraak van de Raad van State.

Die betekent in ieder geval dat de minister terug moet naar de tekentafel en een andere manier moet bedenken om het medicijntekort aan te pakken. Minister Fleur Agema van Volksgezondheid laat weten de uitspraak te bestuderen en 'zo snel als mogelijk bekijken of en hoe wet- en regelgeving hierop aangepast kunnen worden'.

Slechts één op de vijf asielzoekers in Nederland die volgens de regels naar een ander EU-land moeten terugkeren, wordt daadwerkelijk overgedragen. Dat blijkt uit cijfers die EenVandaag heeft opgevraagd bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).

In 2023 werden 11.440 zogenoemde overdrachtsverzoeken ingediend. Maar slechts 2.420 asielzoekers vertrokken daadwerkelijk naar het land waar ze hun procedure zouden moeten afwachten. Voor 2024 ligt het aantal verzoeken op 8.820, waarvan er tot nu toe maar 1.550 zijn gehonoreerd. Volgens de IND kunnen overdrachten door lange procedures meer dan een jaar duren.

Grote verschillen tussen EU-landen

De bereidheid van EU-landen om asielzoekers terug te nemen, verschilt sterk. Duitsland accepteert bijna de helft van de verzoeken, terwijl Italië vrijwel nooit reageert. In de afgelopen 3 jaar is er geen enkele asielzoeker vanuit Nederland naar Italië teruggestuurd, ondanks ruim 4.000 verzoeken.

Griekenland en Hongarije krijgen vanuit Nederland zelfs helemaal geen verzoeken meer. Deze landen weigeren structureel om asielzoekers terug te nemen, waardoor het aantal succesvolle overdrachten al 5 jaar op nul staat.

Nederlandse rechters blokkeren soms overdrachten

Soms voorkomen Nederlandse rechters dat een asielzoeker wordt teruggestuurd. In de afgelopen 2,5 jaar gebeurde dat bijvoorbeeld twee keer bij overdrachten naar België. Dit omdat asielzoekers daar een 'onmenselijke behandeling' te wachten zou staan.

De meeste asielzoekers die volgens de zogeheten Dublinverordening naar een ander EU-land zouden moeten vertrekken, verdwijnen uit het zicht van de autoriteiten. Ze worden als "met onbekende bestemming vertrokken" geregistreerd, waardoor overdracht niet meer mogelijk is.

Veel asielzoekers verdwijnen in de illegaliteit

Volgens migratiedeskundige aan de Universiteit Leiden Mark Klaassen, die ook lid is van de Adviesraad Migratie, is het voor het kabinet geen prioriteit om deze groep te volgen of te dwingen te vertrekken. "Daar is nu geen effectief beleid voor", zegt hij.

"De overheid zou beter haar best moeten doen om mensen in een opvangvoorziening te houden."

Asielzoekers die in een ander Europees land zijn aangekomen, mogen hier worden geweigerd door de IND. Als ze na 1,5 jaar niet zijn teruggestuurd, mogen ze blijven. "Er zijn in ons land heel veel mensen die deze mensen helpen onderduiken."

Mohammad uit Iran is opgelucht. Hij heeft van zijn advocaat te horen gekregen dat de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) zijn asielprocedure in behandeling heeft genomen. Hij is een politieke vluchteling en loopt gevaar in zijn geboorteland. Hij moest volgens de Dublinverordening zijn asielaanvraag eigenlijk in Kroatië afwachten.

'Ik wilde niet terug naar Kroatië'

Daar werd hij, voordat hij bijna 2 jaar geleden in Nederland aankwam, door de Kroatische politie opgepakt en voor het eerst geïdentificeerd. Toen hij vervolgens naar Nederland doorreisde en bij de IND asiel aanvroeg, kreeg hij daar te horen dat ze zijn aanvraag niet in behandeling zouden nemen.

"Ik moest terug naar Kroatië", vertelt Mohammad. "Daar zouden ze mijn asielaanvraag in behandeling nemen. Maar ik wilde niet terug naar Kroatië. Ik heb hier in Nederland familie wonen en ben nierpatiënt. Hier heb ik mensen die mij kunnen helpen, in Kroatië niet."

Dublinverordening

De Dublinverordening bepaalt dat het land waar een vreemdeling Europa binnenkomt, verantwoordelijk is voor de behandeling van zijn of haar asielverzoek. Deze regels werden in 2003 ingevoerd om te voorkomen dat asielzoekers Europa rondreizen om in verschillende lidstaten een procedure te beginnen. Maar ook om te zorgen dat niet ieder land zijn handen van een zaak af kan trekken.

Zodra iemand in Nederland asiel aanvraagt, wordt in verschillende databases gecontroleerd of diegene eerder in een andere EU-lidstaat is geweest. Als dat zo is, gaat de IND niet verder met de asielprocedure. Nederland verzoekt de andere lidstaat dan om de asielzoeker terug te nemen. Dat wordt een 'Dublinclaim' genoemd.

Lastig in de praktijk

Vervolgens heeft de andere lidstaat 2 maanden om op dat verzoek in te gaan. Is er na die periode nog geen reactie, dan geldt: wie zwijgt, stemt toe. De asielzoeker kan dan worden overgedragen.

Dat is de bedoeling, zegt universitair docent migratierecht Mark Klaassen, maar de praktijk is vaak anders. "De Dublinverordening werkt tussen lidstaten, en de effectiviteit hangt dus af van de bereidwilligheid van de verschillende landen. In de praktijk komt er van de Dublinregels niet veel terecht, omdat het andere land niet meewerkt. Of omdat de asielzoeker niet meewerkt."

Een op zes Dublinclaims ingewilligd

Dat blijkt ook uit cijfers die EenVandaag bij de IND heeft opgevraagd. Slechts één op de zes Dublinclaims die Nederland in de afgelopen 5 jaar heeft gedaan, heeft geleid tot overdracht van een asielzoeker naar een ander land.

Het valt op dat er tussen de verschillende lidstaten grote verschillen zijn in bereidwilligheid. Zo neemt Duitsland asielzoekers bij bijna de helft van de claims daadwerkelijk terug, terwijl Italië nauwelijks op dit soort verzoeken reageert. In de afgelopen 3 jaar is geen enkele asielzoeker vanuit Nederland teruggestuurd naar Italië, ondanks de ruim 4.000 verzoeken die er zijn gedaan.

Termijn van 1,5 jaar

Daar kunnen asielzoekers gebruik van maken. 'Dublin' houdt een land namelijk niet voor eeuwig verantwoordelijk voor de opvang: als iemand na 18 maanden niet is overgedragen aan de verantwoordelijke lidstaat, verloopt de claim en kan hij of zij alsnog ergens anders een asielprocedure beginnen.

Klaassen: "Je ziet bij de cijfers vaak staan: 'Met onbekende bestemming vertrokken.' Dat zijn mensen die uit de asielzoekerscentra zijn vertrokken en uit het zicht van de overheid zijn geraakt. In de Dublinverordening staat dat na 18 maanden de Dublinclaim vervalt. Als iemand dan nog niet naar het land van aankomst is teruggestuurd, kan Nederland niet langer iemand weigeren. En wordt dan alsnog verantwoordelijk voor de asielprocedure."

Asielzoekers duiken onder

Volgens asieladvocaat Sonya Taheri weten veel asielzoekers precies hoe dat werkt, en anticiperen ze er ook op. "Ze hebben een paar maanden om een netwerk op te bouwen. Dan vertel ik ze op een zeker moment: het is nu het moment om uit het centrum te vertrekken. Dan duiken ze onder."

"Er zijn veel mensen in Nederland die deze groep willen helpen, omdat ze begrijpen dat ze hier willen blijven", ziet Taheri. "Omdat ze hier familie hebben, of omdat de landen waar ze naar terug moeten veel slechtere omstandigheden hebben."

Organisaties helpen 'Dubliners'

EenVandaag sprak meerdere kerkelijke organisaties die deze 'Dubliners' helpen. Geen van de organisaties wil hiermee in de publiciteit treden. Ze geven aan kwetsbare asielzoekers te helpen om die 18 maanden door te komen, en zo te voorkomen dat ze op straat moeten zwerven.

De gemeente Amsterdam helpt een deel van deze groep asielzoekers in hun opvang voor ongedocumenteerden. "We willen voorkomen dat kwetsbare mensen op straat moeten slapen, want dat is het alternatief", zegt verantwoordelijk wethouder Rutger Groot Wassink. "Dat vinden wij voor die mensen onwenselijk, en het zorgt uiteindelijk voor meer overlast voor de stad."

Drie jaar ook overbruggen

Groot Wassink maakt zich zorgen over de nieuwe regels die volgend jaar zomer van kracht gaan. Dan wordt de termijn voordat een Dublinclaim vervalt 3 jaar in plaats van 18 maanden. "Dat zal betekenen dat mensen nog langer in de illegaliteit moeten leven, met alle gevolgen van dien. Wij zien als gemeente in de praktijk wat het gevolg is van regels die niet goed werken."

Asieladvocaat Taheri maakt zich er geen zorgen over dat asielzoekers die hier willen blijven met een Dublinclaim die 3 jaar niet zullen weten te overbruggen. "Er zijn hele Facebookgroepen waarin mensen in het geheim mensen tijdelijk opvangen. Het zal misschien net wat lastiger worden, maar mensen laten zich niet zo gemakkelijk afschrikken als ze duidelijk hun toekomst in Nederland voor zich zien."