De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) moet toezicht houden op dierenwelzijn in de vee- en vleessector. Maar inspecteurs voelen zich tegengewerkt en geïntimideerd tijdens hun werkzaamheden. Waar gaat het mis?

Dierenartsen en inspecteurs moeten toezien op naleving van de regels op het gebied van dierenwelzijn. Daarvoor bezoeken ze boerenbedrijven, controleren ze veetransporten en inspecteren ze in slachthuizen.

Noordelijke slachthuizen

Ruim drie jaar geleden kwam al naar buiten dat dierenartsen van de NVWA worden tegengewerkt bij het optreden tegen misstanden. RTL Nieuws onthulde in mei 2019 dat ernstig zieke en kreupele koeien naar slachthuizen in het noorden van het land werden vervoerd om daar geslacht te worden. Inspecteurs die wilden handhaven werd dat onmogelijk gemaakt.

Toenmalig landbouwminister Carola Schouten kondigde een onderzoek aan. Dat onderzoek bevestigde een paar maanden later de berichtgeving van RTL Nieuws. Wrak, niet transportwaardig vee werd met regelmaat naar slachthuizen vervoerd, dierenartsen keken weg en waren te zeer verstrengeld met eigenaren van slachthuizen.

Beroepscode

Klokkenluiders binnen de NVWA trekken nu opnieuw aan de bel: zij zien weinig verandering sinds het rapport, en ervaren nog altijd tegenwerking wanneer ze willen optreden tegen overtredingen. Meerdere inspecteurs melden dat er nog altijd wrak vee naar slachthuizen gaat. Handhaven wordt ontmoedigd, of zelfs actief tegengewerkt. "Er is een breed gedragen gevoel dat mensen worden beperkt in hun handhavend werk", zegt een NVWA'er. "We zitten in een organisatie die misstanden niet aan het licht wil brengen", vult een ander aan.

Inspecteurs en dierenartsen raken gefrustreerd, melden zich ziek of krijgen gewetensbezwaren. "Als dierenarts heb ik een beroepscode, ik wil dat er gehandhaafd wordt op dierenwelzijn", aldus een van hen.

Economisch gedreven

NVWA-ers stellen zich hardop de vraag of dierenwelzijn er binnen de dienst wel toe doet, of het aflegt tegen andere belangen. "Ik vraag me tegenwoordig steeds vaker af: zijn wij als NVWA nog wel van het dierenwelzijn?", zegt een inspecteur. "Ik heb de indruk dat er andere machten spelen, die er voor zorgen dat wij als NVWA toch meer van het ministerie van Landbouw zijn, of van de veehouderij. Er hangen gewoon mensen aan de wagen, die staan met de hakken in het zand om ons tegen te werken."

Een ander is overtuigd: "De NVWA is economisch gedreven, niet gedreven door dierenwelzijn. De import en export van vee en vlees levert veel geld op. Dat is big business." Nog een collega zegt: "De NVWA predikt dierenwelzijn, maar het bedrijfsbelang staat het hoogst in het vaandel. Dat zie je ook bij de slachterijen waar een oogje wordt dichtgeknepen."

Belangen

Volgens hoogleraar bestuurskunde Heinrich Winter, gespecialiseerd in toezicht, klopt het dat de NVWA in een spanningsveld zit. "De NVWA heeft niet alleen te maken met dierenwelzijn, maar ook met belangrijke economische belangen. Dan gaat het over werkgelegenheid, de exportpositie van de landbouw."

"Dat speelt allemaal mee bij de afweging die de toezichthouder moet maken. Dan kan je wel zeggen: eigenlijk zouden ze dierenwelzijn voorop moeten stellen, maar mijn voorspelling is dat als ze dat meer zouden doen, er allerlei belangen strijden ontstaan en dan komen ze in de verdrukking."

Teamleider geschorst

Medewerkers die intern kritiek uiten op het handhavingsbeleid worden op het matje geroepen, vertellen NVWA'ers. "Tegenspraak wordt niet geduld, ons team wordt niet gedragen door de organisatie. We zijn te kritisch. Men wil niets slechts horen." Een ander vult aan: "Het personeel heeft weinig vertrouwen in het management, er is sprake van intimidatie en een angstcultuur."

In het uiterste geval worden kritische collega's de deur uitgewerkt. Een teamleider werd vorig jaar geschorst omdat ze zich 'niet constructief' zou opstellen. Uit een rechtbankvonnis blijkt de rechter daar korte metten mee te maken en de NVWA van slecht werkgeverschap te betichten. De medewerkster moest van de rechter weer aan het werk, maar ze besloot later zelf alsnog ontslag te nemen.

FNV kent signalen

FNV-bestuurder Mieke van Vliet kent de zaak. "Dat is wat gebeurt, vakmensen lopen weg en incompetente medewerkers blijven zitten. Dat is onmogelijk en dat is elkaar de hand boven het hoofd houden. Positie is dus belangrijker dan een goede uitoefening van je functie en het werk waar de NVWA voor staat."

Van Vliet zegt de verhalen van de klokkenluiders te kennen. "Wij krijgen heel veel signalen binnen dat medewerkers zaken willen melden, maar niet durven en dat aantal neemt toe. Dat heeft te maken met zaken als wegpesten, intimidatie. En waarom? Omdat ze bevindingen doen als inspecteur die de dienst niet wil horen. Omdat ze te streng optreden of omdat het bedrijfsleven dat liever niet wil."

Dood in de pot

Hoogleraar Winter denkt dat ook de kwaliteit van het inspectiewerk er onder kan gaan lijden. "Als die frontlijnsoldaten, wat die toezichthouders zijn, zaken zien die niet worden nageleefd, en ze willen dat aan de kaak stellen en dat wordt niet gewaardeerd. Dan ben je natuurlijk niet in staat om professioneel je werk te doen. Dat lijkt mij uiteindelijk de dood in de pot."

Volgens Winter zou de inspectie op dierenwelzijn onafhankelijker van het ministerie van Landbouw moeten worden. "Onafhankelijkheid is in algemene zin een belangrijk thema voor Nederlandse inspectiediensten. Die maken onderdeel uit van een ministerie, de minister is uiteindelijk verantwoordelijk voor het toezicht. Als de minister niet al te stevig stuurt in de richting van ingrijpen waar dat gewenst is, dan gebeurt dat dus niet. Het vergroten van de onafhankelijkheid van de toezichthouder zou het zeker ten goede komen dat er ook daadwerkelijk wordt opgetreden."

Bij een crisis of ramp kan medisch personeel schaars zijn. Om dat op te vangen, gaat Defensie samenwerken met de Nationale Zorgreserve. Hoe versterken dit soort initiatieven de weerbaarheid van Nederland? "Overheid kan het niet meer alleen aan."

Zorgreservisten kunnen nu worden ingezet als Defensiepersoneel naar het buitenland moet, bijvoorbeeld bij een oorlogsdreiging. Het zijn gediplomeerde vrijwilligers, vaak oud-zorgmedewerkers, die zichzelf aanmelden en op momenten van crisis worden opgeroepen om bij te springen.

Coronacrisis

Bart Hilt is zo'n zorgreservist. Hilt heeft onder andere bij de brandweer, ambulance en huisartsenpost gewerkt. Hij werd voor het eerst ingezet tijdens de coronacrisis.

"Toen was er een oproep via Facebook en daar heb ik toen op gereageerd", legt hij uit. "Er werd gekeken in welke regio je woonde en welke ziekenhuizen mensen nodig hadden. En toen ben ik ondersteunend geweest aan de verpleging."

'Samenwerking goed idee'

De samenwerking tussen Defensie en de Nationale Zorgreserve is volgens Hilt dan ook een goed idee. "Als je kijkt naar alle brandhaarden die we in de wereld hebben, kan je er op deze manier echt voor elkaar zijn."

Middenin de coronacrisis wordt het Nationale Zorgreserve opgericht, als burgerinitiatief, legt directeur Charlotte de Schepper uit. "Een aantal burgers dacht toen, 'goh, steeds meer mensen worden ziek, maar ook steeds meer hulpverleners worden ziek. Hoe kunnen wij helpen?' En die hebben de handen ineengeslagen." Inmiddels wordt het gefinancierd door het Ministerie van Volksgezondheid.

Tekort opvullen

Mocht Defensie beroep doen op de zorgreservisten, zijn ze puur bedoeld als achtervang.

"Wij worden dan niet uitgezonden naar het buitenland. Maar de medisch specialisten van het leger wel, waardoor er een tekort is aan medisch personeel in de bases van Defensie. En die plaatsen gaan wij dan opvullen", legt Hilt uit.

Voordelen burgerinitiatief

Ook Jaap Donker, directeur van de veiligheidsregio Utrecht, ziet de voordelen van het initiatief.

"Als Defensie in het buitenland meer moet doen en de situatie hier schaars is, of als we bijvoorbeeld slachtoffers vanuit het buitenland moeten verzorgen, hebben we iedereen keihard nodig."

'Overheid kan het niet meer alleen'

Het is volgens Donker duidelijk waarom dit nu van belang is. Het gaat daarbij ook niet om de zorg alleen, legt hij uit.

"Op dit moment zie je dat de kans op een lange stroomuitval, of een natuurbrand heel reëel is. Dat willen we niet, maar we moeten ons voorbereiden." En dat kan de overheid niet meer alleen. "We staan voor ongekende uitdagingen, daarbij hebben we mensen nodig die initiatief nemen."

Zelfredzaam worden

De samenwerking is één stap richting het verbeteren van onze zelfredzaamheid. Maar er is werk aan de winkel op het gebied van weerbaarheid, ziet Donker.

"We zijn gewend dat als er iets misgaat, dat de overheid komt helpen. Maar we zien dat de risico's die we lopen zo groot zijn, dat kan de overheid niet aan. We moeten zelf en samen redzaam worden."

Onvoldoende voorbereid op crisis

Nederlanders voelen de urgentie nog onvoldoende, volgens Donker. "We zijn opgevoed met het idee dat het nooit meer oorlog zou worden en dat alles goed gaat, maar we moeten ons voorbereiden op andere scenario's."

Vandaag presenteerde de Europese Commissie plannen die ertoe moeten leiden dat de Europese Unie voorbereid is op verschillende soorten crises.

Krachten lokaal bundelen

Maar hoe? Volgens Donker ligt de kracht ook vooral in dit soort initiatieven. "Gelukkig zijn er veel instanties die daarbij helpen. Mochten mensen willen bijdragen, meld je dan, zodat we de initiatieven aan elkaar knopen en ons kunnen voorbereiden op iets wat hopelijk nooit voorkomt."

Donker zet zich vooral op lokaal niveau in. "Als de stroom er bijvoorbeeld lang af ligt, hebben mensen behoefte aan informatie." Dat zou in de vorm van lokale 'noodsteunpunten' gerealiseerd kunnen worden. "We willen op logische plekken in de samenleving, zoals brandweerkazernes, een stemlokaal of een buurthuis, dat mensen daar terecht kunnen in nood."

Kijk naar elkaar om

We zullen het uiteindelijk vooral met elkaar moeten doen, zegt zorgreservist Bart Hilt. "Ik zie het als een soort roeping. Elkaar ondersteunen en elkaar helpen. Daar waar het tekort is, moet je elkaar aanvullen."

Ook Jaap Donker zegt: "We moeten ook kijken hoe het met de buurman of kwetsbaren in de straat is. Hoe kunnen we samen de schouders eronder zetten? Hoe kunnen we in donkere periodes elkaar hier doorheen loodsen?"

Beter voorbereid dan achteraf problemen

Toch hoopt Hilt binnenkort nog niet ingezet te worden. "Dat zou het mooiste zijn. Hoe minder dat we nodig zijn, hoe beter het eigenlijk is. Maar ja, je kan beter zorgen dat je iets achter de hand hebt, als dat je te laat bent en je in de problemen raakt."

Tot nu toe hebben 4.000 zorgprofessionals zich gemeld bij de Nationale Zorgreserve. Ze hopen te groeien naar een bestand van zo'n 5.000 mensen.

De Amerikaanse president Trump voert de druk rondom de koop van Groenland op. Hij wil het eiland vanwege de strategische ligging en bodemschatten en stuurt daarom vicepresident JD Vance op pad voor een bezoek. "Dit is voor de meeste Denen een shock."

"Het is een grote stressfactor en je mag het niet onderschatten", zegt Clingendael-onderzoeker Karen van Loon over de huidige situatie.

Bondgenootschap onder druk

Van Loon is gespecialiseerd in geopolitiek in het Noordpoolgebied en bredere veiligheids- en defensievraagstukken en ziet hoe Donald Trump met zijn uitspraken en het bezoek van vicepresident JD Vance, het bondgenootschap tussen Amerika en Denemarken onder druk zet.

Groenland valt op dit moment, tot hun grote ongenoegen, nog onder het Deense koninkrijk.

Denen in schok door bezoek Vance

Het had een bezoek moeten zijn waarbij alleen de vrouw van JD Vance, Second Lady Usha Vance, aanwezig zou zijn. "Ze zou bezoekjes afleggen aan verschillende Groenlandse gemeenschappen, maar die bezoeken zijn nu afgelast. Het blijft nu bij een bezoek aan de Amerikaanse luchtmachtbasis", zegt Van Loon.

"Wat er nu gebeurt is voor de meeste Denen echt een schok. Je kan wel spreken van een ernstige vertrouwensbreuk", vertelt de onderzoeker.

'Groenland niet te koop'

Vicepresident Vance zal nu namelijk wel aanwezig zijn bij het bezoek en hoogstwaarschijnlijk gesprekken voeren met diplomaten.

En dat terwijl Denemarken al meerdere keren heeft aangegeven geen interesse te hebben in het verzoek van Trump. Ze zijn niet van plan om Groenland 'over te dragen' aan de Verenigde Staten.

'Hij wil niet loslaten'

Toch blijft Trump aandringen. De uitspraken die vanuit de Verenigde Staten blijven komen hebben een impact op zowel de Denen als Groenlanders. Ze zijn niet gewend dat een president blijft aandringen.

"Vroeger hebben ze het ook wel eens gevraagd, maar werd het losgelaten", zegt Van Loon. Volgens de onderzoeker werd Trump tijdens zijn eerste termijn zelfs uitgelachen toen hij het balletje opgooide. "Het leek toen absurd, maar sinds hij voor de tweede keer president is, is het duidelijk dat hij het niet wil loslaten."

Toch onderhandelen

Maar juist door die houding moeten Deense en Amerikaanse onderhandelaren nu toch met elkaar om tafel gaan zitten. "Om een consensus te vinden en niet te vergeten om Groenland bij dit proces te betrekken", legt de onderzoeker uit.

"Want", vervolgt Van Loon, "Groenland is wel een regio die in zeer grote mate zelfbestuur heeft binnen het Koninkrijk Denemarken." De twee landen kunnen dus niet zonder inspraak van het hoofd van het eiland een beslissing maken. Dit vooral omdat Groenland onafhankelijk wil zijn, ook van Denemarken.

Angst in Groenland

De angst in Groenland is op dit moment dus groot, weet Van Loon. Ze willen hun onafhankelijkheid van Denemarken niet inruilen voor afhankelijkheid van Amerika. "Het gevoel is daar heel sterk. Er is angst voor wat er komen gaat."

"Ze hebben al een heel lang proces afgelegd met Denemarken en dat dekolonisatieproces is nog steeds bezig", gaat de onderzoeker verder.

Respectloos

"Ze zijn er heel duidelijk in dat ze geen Amerikanen willen worden." En dat is vooral te zien aan alle standpunten die hun regering op dit moment inneemt.

Zo liet de Groenlandse premier Múte Bourup Egede de afgelopen maanden al publiekelijk weten dat het eiland niet te koop is, en dat hij Trump respectloos vindt.

'Rol van de EU is beperkt'

Kan de Europese Unie nog iets betekenen in deze noodgedwongen onderhandelingen, aangezien Denemarken een lidstaat is? "Dat is een lastig verhaal", antwoordt Van Loon. "Denemarken is lid van de EU maar Groenland niet. Ze hebben in de jaren 80 een opt-out gehad."

Maar aangezien de EU wel nog steeds investeert in Groenland - onder andere in onderwijs en gezondheid - én een paar jaar geleden een mineralendeal heeft gesloten, zou de EU wel een bemiddelende rol kunnen spelen, denkt de onderzoeker. "Dus er is een rol voor de EU, maar die blijft wel beperkt."